Alienacja

Z Centrum Myśli Jana Pawła II - WIKIJP2
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Marian MACHINEK MSF 


Alienacja – (łac. alienus – obcy, cudzy) – wyobcowanie, poczucie obcości wobec czegoś; pojęcie używane w różnych dziedzinach nauki.

Alienacja w psychologii

W psychologii oznacza stany, w których własne ciało (lub jego części) przeżywane jest jako obce, bądź świat zewnętrzny jako nierzeczywisty; może być objawem zaburzeń psychicznych, ale także elementem przejściowego kryzysu związanego z kształtowaniem się tożsamości (Erik Erickson).

W refleksji filozoficznej i religioznawstwie pojęcie „alienacji” jest ujmowane różnorodnie. Zdaniem Jean-Jacques Rousseau, który zapoczątkował nowożytną refleksję nad alienacją, jest to stan będący skutkiem poddania się człowieka „woli powszechnej”, przez co traci on wolność stanu naturalnego.

W dialektycznej koncepcji Georga Wilhelma Friedricha Hegla alienacja była z jednej strony niezbędnym stadium utraty siebie w procesie kształtowania samoświadomości, oznaczała jednak także poddanie człowieka wytworzonej przez niego zewnętrznej rzeczywistości.

Podobnie Ludwig Feuerbach pojmował religię jako autoalienację człowieka, który oddając cześć siłom nadprzyrodzonym, uzależnia się od projekcji własnego umysłu.

Wiele uwagi pojęciu alienacji poświęcił Karol Marks, który upatrywał istoty wyobcowania w niesprawiedliwych stosunkach własności i produkcji. We współczesnej dyskusji pojęcie „aliencja” oznacza depersonalizację jednostek wobec materialnych, ekonomicznych i strukturalnych czynników, zyskujących samodzielną, destruktywną wobec ich pierwotnych autorów dynamikę.

Nauczanie Jana Pawła II nt. alienacji

Pojęcie aliencja, występujące w nauczaniu Jana Pawła II, zostało wcześniej szczegółowo zanalizowane w Osobie i Czynie oraz w towarzyszących temu tekstowi studiach antropologicznych. Według Karola Wojtyły, istota alienacji tkwi nie, jak twierdził Marks, w układach rzeczowych, ale w samym człowieku. Jej przyczyną jest zagubienie głębi uczestnictwa, które stanowi jeden z fundamentalnych elementów społecznego wymiaru ludzkiej osoby.

Możliwość transcendowania siebie i wychodzenia ku drugim stoi u podstaw fundamentalnych relacji osoby do osoby, jak też osoby do społeczności[1]. W tych relacjach samoświadome i samoposiadające się „ja” potrafi przeżywać człowieczeństwo drugiego człowieka, odkrywając w nim „inne ja” – bliźniego. Realizując tę zdolność, dzięki której osoba może uczestniczyć w człowieczeństwie drugich, żyjąc i działając wspólnie z nimi, człowiek naprawdę spełnia siebie; spełnienie to może dokonać się jedynie poprzez wolny dar z siebie samego. W tym kontekście aliencja okazuje się być antytezą uczestnictwa. Oznacza ona zaprzeczenie lub osłabienie uczestnictwa, czyli wykluczenie możliwości przeżycia innego człowieka jako drugiego ja[2].

Źródłem pozbawienia człowieka możliwości samospełnienia przez realizację fundamentalnych relacji osobowych mogą być struktury i wytwory ludzkie oraz postawa, jaką człowiek przyjmuje dobrowolnie, nie chcąc wyjść ku drugim, by poprzez dar z samego siebie tworzyć autentyczną ludzką wspólnotę. Źródłem dwóch współczesnych form aliencja, na które zwrócił uwagę Wojtyła, a którymi są indywidualizm i totalizm, jest zaburzenie bądź też brak relacji międzyosobowych[3].

W encyklice Centisimus Annus Jan Paweł II podkreśla, iż alienacja polega na odwróceniu relacji środków i celów: człowiek nie uznając wartości i wielkości osoby w samym sobie i w bliźnim, pozbawia się możliwości przeżycia w pełni własnego człowieczeństwa i nawiązania tej relacji solidarności i wspólnoty z innymi ludźmi, dla której został stworzony przez Boga[4]41.

Papież ostrzega, że jeżeli cywilizacja będzie oparta wyłącznie na zasadach prymatu techniki i interesu, zapoznając fundamentalne znaczenie relacji międzyosobowych, będzie nieustannie wytwarzała struktury alienujące. Przybierają one postać różnych form wyzysku, polegających na podejściu do bliźnich jako do środków, którymi można się posłużyć w realizacji własnych celów.

Przypisy

  1. por. Osoba i czyn, Kraków 1985 s. 334-335
  2. Tamże s. 456
  3. por. Tamże s. 312
  4. Centisimus Annus

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

Publikacje innych autorów

  • "Jan Paweł II. Centesimus Annus. Tekst i komentarze." Red. F. Kampka, C. Ritter. Lublin 1998
  • "Encyklopedia Katolicka" t.1