Biblijne podstawy moralności

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Janusz NAGÓRNY 

Biblijne podstawy moralności – biblijne podstawy teologii moralnej − moralność chrześcijańska opiera się na Objawieniu, w szczególności na orędziu moralnym Chrystusa, przekazanym w Ewangeliach i całym Nowym Testamencie. Wskazanie na ścisły związek moralności z wiarą nie oznacza jednak rezygnacji z poznania norm moralnych przez rozum. Dla teologicznej interpretacji moralności chrześcijańskiej najważniejsze źródło stanowi Pismo Święte.

Informacje nt. biblijnych podstaw moralności

W dziejach teologicznej refleksji nad moralnością (teologii moralnej) nastąpiło odejście od szerszego i głębszego ukazywania biblijnych podstaw moralności. W XIX i w pierwszej połowie XX wieku były podejmowane próby odnowy teologii moralnej przez odwołanie się do orędzia biblijnego, ale nie zmieniły zasadniczego sposobu uprawiania refleksji nad moralnością chrześcijańską: była ona bardziej filozofią moralną (etyką chrześcijańską) niż teologią moralną. Dlatego Sobór Watykański II, wzywając do odnowy tej dyscypliny, wskazał, że jej naukowy wykład powinien być karmiony w większej mierze nauką Pisma Świętego . Wiąże się to z wezwaniem, skierowanym pod adresem wszystkich dyscyplin teologicznych, by ich odnowa dokonała się przez żywsze powiązanie z tajemnicą Chrystusa i historią zbawienia . Sobór stwierdził, że Kościół bierze zasady religijnego i moralnego porządku z depozytu słowa Bożego, a zarazem pragnie światło Objawienia łączyć z doświadczeniem wszystkich ludzi . Po Soborze rozpoczął się proces odnowy teologii moralnej; jednym z zasadniczych nurtów tej odnowy było coraz wyraźniejsze odwoływanie się do biblijnych podstaw moralności.

Nauczanie Jana Pawła II nt. biblijnych podstaw moralności

Jan Paweł II uczestniczy aktywnie w odnowie teologii moralnej, wskazując przy tym na potrzebę głębszego odwołania się do Biblii. Szczególnym potwierdzeniem tego jest encyklika Veritatis Splendor, w której Papież przypomniał soborowy postulat odnowy teologii moralnej i podkreślił, że praca wielu teologów przyniosła już określone owoce . Należy pamiętać, że w pracy naukowej do czasu wyboru na Stolicę Piotrową Papież uprawiał refleksję moralną w ujęciu filozoficznym (etykę chrześcijańską). Natomiast nauczanie papieskie jest wyraźnie oparte na orędziu biblijnym. Wkład Papieża w ukazanie biblijnego fundamentu moralności chrześcijańskiej jest dwojaki: wskazuje on na konieczność odwołania się do Pisma Świętego i mówi o zasadach korzystania z niego w teologii moralnej. Jego nauczanie poświęcone zagadnieniom moralnym to dobry przykład, jak można w praktyce korzystać z orędzia biblijnego.

Konieczność odwołania się do Pisma Świętego wiąże się nade wszystko z fundamentalnym punktem wyjścia moralności chrześcijańskiej, jakim jest powołanie do zbawienia przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Wiara w Jezusa Chrystusa rodzi się zawsze z przyjęcia słowa Bożego. Dzięki Pismu Świętemu Kościół może człowiekowi dać odpowiedź na pytania moralne, której źródłem jest prawda Jezusa Chrystusa i Jego Ewangelii . Ta konieczność wiąże się także z faktem, że teologia jest nauką wiary, a podstawowym źródłem wiary jest Objawienie zawarte w Biblii . Papież przypomina naukę Soboru: Teologia święta opiera się, jako na trwałym fundamencie, na pisanym słowie Bożym łącznie z Tradycją świętą. W nim znajduje swe najgruntowniejsze umocnienie i stale się odmładza, badając w świetle wiary wszelką prawdę ukrytą w misterium Chrystusa . Dlatego Papież akcentuje: niech studium Pisma Świętego będzie jakby duszą teologii .

W encyklice Veritatis Splendor Papież wskazuje na konieczność odwołania się do fundamentu biblijnego m.in. przez podkreślenie, że sam zamierza ukazać racje nauczania moralnego opartego na Piśmie Świętym i na żywej Tradycji apostolskiej ; więź teologiczno-moralnej refleksji z teologią biblijną jest ścisła i niezbędna ; Pismo Święte pozostaje żywym i płodnym źródłem nauki moralnej Kościoła, jak przypomniał Sobór Watykański II, określając Ewangelię źródłem wszelkiej prawdy zbawiennej i normy moralnej . Papież odrzuca wyraźnie przekonanie, że rzekomo Boże Objawienie nie zawiera żadnej konkretnej i określonej treści moralnej, trwale i powszechnie zobowiązującej: Słowo Boże miałoby mieć moc wiążącą jedynie jako zachęta, ogólnikowe napomnienie, które później tylko autonomiczny rozum musi sam wypełnić konkretną treścią . W ten sposób uwidacznia, że odwołanie się do Pisma Świętego może mieć charakter pozorny, jeśli się nie dostrzega normatywnego, a więc wiążącego charakteru biblijnych wskazań moralnych.

Podkreślenie konieczności oparcia refleksji teologicznomoralnej na Piśmie Świętym wcale nie oznacza odrzucenia ani też pomniejszenia roli rozumu ludzkiego w tejże refleksji. Teologia moralna jest bowiem dyscypliną teologiczną, która przyjmuje i bada Boże Objawienie, a zarazem spełnia wymogi ludzkiego rozumu . Wiąże się to z przekonaniem, że człowiek może rozpoznać dobro i zło i że tego sam dokonuje z pomocą rozumu, w szczególności zaś z pomocą rozumu oświeconego przez Boże Objawienie i wiarę . Konieczność połączenia refleksji rozumowej z odniesieniem do Pisma Świętego łączy się przy tym z prawdą o upadłej naturze ludzkiej; stąd Boże Objawienie jest niezbędne w poznaniu prawd moralnych, także tych, które należą do porządku naturalnego .

Teologia moralna jest – jak pisze Papież – refleksją nad Ewangelią jako darem i przykazaniem nowego życia, nad życiem „prawdziwie w miłości” , nad życiem Kościoła w świętości, w którym jaśnieje prawda o dobru doprowadzonym aż do doskonałości . Tak rozumiana teologia moralna domaga się ścisłego powiązania z orędziem Ewangelii, z Objawieniem, którego nieodłącznym elementem jest obdarowanie „nowym życiem w Chrystusie”. Nie sposób ją uprawiać bez odwołania się do źródeł biblijnych.

W teologicznej refleksji trzeba odrzucić dwie zasadnicze pokusy. Z jednej strony – pokusę racjonalizmu, który nie docenia wartości Objawienia i poznania płynącego z wiary; z drugiej – pokusę fideizmu, który nie uznaje, że wiedza racjonalna oraz refleksja filozoficzna w istotny sposób warunkują rozumienie wiary, a wręcz samą możliwość wiary w Boga. Rozpowszechnionym dziś przejawem tej fideistycznej tendencji jest „biblicyzm”, który chciałby uczynić lekturę Pisma Świętego i jego egzegezę jedynym miarodajnym punktem odniesienia. Z fideizmem łączy się lekceważąca postawa wobec teologii spekulatywnej oraz pogarda dla filozofii klasycznej .

Jan Paweł II potwierdza, że punktem wyjścia i pierwotnym źródłem dla teologii musi być zawsze słowo Boże […],a ostatecznym celem nic innego jak zrozumienie tegoż słowa. Nie można jednak zapominać, że do lepszego zrozumienia słowa Bożego przyczynia się z pewnością ludzkie poszukiwanie prawdy, czyli refleksja filozoficzna . Odwołanie się do biblijnego fundamentu moralności chrześcijańskiej, a tym samym biblijnych źródeł teologii moralnej, nie oznacza naruszenia jej uniwersalnego charakteru, albowiem nie oznacza ograniczenia, a tym bardziej odrzucenia wykorzystania źródeł ogólnych.

Problematyka moralna zajmuje w nauczaniu Jana Pawła II szczególne miejsce. Ukazując istotę moralności chrześcijańskiej (Veritatis Splendor), jak i szczegółowe kwestie moralne (np. Evangelium Vitae, Familiaris consortio, Gratissimam sanae, Laborem exercens), Papież wyraźnie odwołuje się do fundamentu biblijnego; w ten sposób pragnie wskazać na zbawczy fundament moralności chrześcijańskiej oraz na ścisły związek moralności chrześcijańskiej z wiarą. Dzięki orędziu biblijnemu łatwiej zrozumieć, że wiara – nade wszystko wiara w Chrystusa – posiada również wymiar moralny: jest źródłem zgodnego z nią życiowego zaangażowania i zarazem takiego zaangażowania się domaga . Ojciec Święty wyróżnia trzy etapy odpowiedzi, jaką daje Bóg na pytanie o dobro, które trzeba czynić. Pierwszy etap wyznacza porządek stworzenia (a więc prawo naturalne). Drugi etap wyznacza dar przykazań na Synaju dany Izraelowi jako ludowi Przymierza. Jednakże dar Dekalogu jest obietnicą i znakiem Nowego Przymierza, w którym prawo zostanie na nowo i ostatecznie zapisane w sercu człowieka . W ten sposób Dekalog wkracza też w trzeci etap daru prawa, jakim jest Jezus i Jego „Kazanie na Górze” jako najszersze i najpełniejsze ujęcie Nowego Prawa .

W Chrystusie łączą się ostatecznie dwa etapy Przymierza, jest On bowiem kluczem do zrozumienia Pisma , stanowi centrum ekonomii zbawienia, ujmuje w sobie Stary i Nowy Testament, obietnice Prawa i ich wypełnienie w Ewangelii; jest żywą i wieczną więzią między Starym i Nowym Przymierzem . Nawiązując do wysuwanych współcześnie wątpliwości, czy Boże przykazania, wpisane w serce człowieka i stanowiące element Przymierza, mogą rzeczywiście być światłem dla codziennych decyzji podejmowanych przez poszczególnych ludzi i całe społeczności , Jan Paweł II wskazuje na wieczne i nieodwołalne Przymierze w Chrystusie i z tego wyprowadza aktualność zobowiązań moralnych w nim zawartych. Reguły moralne, które Bóg nadał w Starym Przymierzu i które w Nowym i Wiecznym Przymierzu osiągnęły doskonałość w osobie Wcielonego Syna Bożego, muszą być wiernie strzeżone i nieustannie wypełniane w różnych kulturach powstających w ciągu dziejów .

Jan Paweł II podkreśla wyraźnie, że w centrum moralności biblijnej znajduje się orędzie moralne Jezusa Chrystusa; przez odwołanie się do tego nauczania możliwa jest odpowiedź na wszystkie najważniejsze pytania człowieka . Odczytywanie moralności ewangelicznej oznacza więc nie tyle odwołanie się do bezosobowego prawa moralnego, co raczej zwrócenie się do Chrystusa – na wzór ewangelicznego młodzieńca . Również człowiek współczesny winien zwrócić się na nowo do Chrystusa, aby uzyskać od Niego odpowiedź na pytanie, co jest dobrem, a co złem. Albowiem to On otwiera wiernym księgę Pisma Świętego i objawiając w pełni wolę Ojca, naucza prawdy o postępowaniu moralnym .

W tym kontekście łatwiej zrozumieć, dlaczego w centrum ewangelicznej moralności widzi Jan Paweł II wezwanie do naśladowania Chrystusa, które jest pierwotnym i najgłębszym fundamentem chrześcijańskiej moralności . Także przykazanie miłości nabiera pełniejszego znaczenia w kontekście wezwania do naśladowania Chrystusa, ponieważ postępowanie Jezusa i Jego słowa, Jego czyny i Jego nakazy stanowią moralną regułę życia chrześcijańskiego. Czyny te bowiem, a zwłaszcza Jego męka i śmierć na krzyżu, są żywym objawieniem Jego miłości do Ojca i do ludzi. Jezus żąda, by tę właśnie miłość naśladowali ci, którzy idą za Nim. Jest to „nowe przykazanie” .

Według Papieża, istota moralności biblijnej – odczytanej przede wszystkim przez pryzmat rozmowy Jezusa z młodym człowiekiem – wyraża się w pewnych istotnych elementach Objawienia Starego i Nowego Testamentu. Są nimi: podporządkowanie człowieka i wszystkiego co czyni – Bogu, Temu, który „jeden jest tylko Dobry”; związek pomiędzy dobro moralnym dobrem ludzkich czynów a życiem wiecznym; naśladowanie Chrystusa otwierające przed człowiekiem perspektywę doskonałej miłości, a wreszcie dar Ducha Świętego jako źródło i moc życia moralnego „nowego stworzenia” .

Tak rozumiany biblijny fundament moralności chrześcijańskiej jest obecny w całym nauczaniu Jana Pawła II. W szczególności dochodzi do głosu: w chrześcijańskiej wizji miłości małżeńskiej i ludzkiej płciowości, a więc także w teologii ciała ; w ukazaniu wartości ludzkiego życia i konieczności jego ochrony i obrony ; w przedstawianiu różnych aspektów moralności życia społecznego , a także w ukazywaniu różnych stanów życia i powołania .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centesimus annus;
• Christifideles laici;
• Evangelium Vitae;
• Fides et ratio 55; 73;
• Laborem exercens;
• Pastores dabo vobis;
• Sollicitudo rei socialis;
• Vita consecrata;
• Veritatis Splendor 2; 4-6; 8; 12; 15; 19-20; 25; 28-29; 36-37; 44; 109-111;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec. Kraków−Ząbki 1999, 19.

Inne dokumenty Kościoła

• Sobór Watykański II. Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius (28.10.1965), 16;
• Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (7.12.1965), 33;
• Sobór Watykański II. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum (18.11.1965), 7; 24.

Publikacje innych autorów

• J. Nagórny. Przesłanki biblijne moralności chrześcijańskiej. [w:] Veritatis splendor. Przesłanie moralne Kościoła. red. B. Jurczyk. Lublin 1994;
• Tenże. Historiozbawczy fundament moralności chrześcijańskiej. [w:] Teologia moralna u kresu II tysiąclecia. red. J. Nagórny, K. Jeżyna. Lublin 1998.