Biblijne podstawy moralności

Z Centrum Myśli Jana Pawła II - WIKIJP2
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Janusz NAGÓRNY 


Biblijne podstawy moralności – biblijne podstawy teologii moralnej − moralność chrześcijańska opiera się na Objawieniu, w szczególności na orędziu moralnym Chrystusa, przekazanym w Ewangeliach i całym Nowym Testamencie. Wskazanie na ścisły związek moralności z wiarą nie oznacza jednak rezygnacji z poznania norm moralnych przez rozum. Dla teologicznej interpretacji moralności chrześcijańskiej najważniejsze źródło stanowi Pismo Święte.

Informacje nt. biblijnych podstaw moralności

W dziejach teologicznej refleksji nad moralnością (teologii moralnej) nastąpiło odejście od szerszego i głębszego ukazywania biblijnych podstaw moralności. W XIX i w pierwszej połowie XX wieku były podejmowane próby odnowy teologii moralnej przez odwołanie się do orędzia biblijnego, ale nie zmieniły zasadniczego sposobu uprawiania refleksji nad moralnością chrześcijańską: była ona bardziej filozofią moralną (etyką chrześcijańską) niż teologią moralną. Dlatego Sobór Watykański II, wzywając do odnowy tej dyscypliny, wskazał, że jej naukowy wykład powinien być karmiony w większej mierze nauką Pisma Świętego [1]. Wiąże się to z wezwaniem, skierowanym pod adresem wszystkich dyscyplin teologicznych, by ich odnowa dokonała się przez żywsze powiązanie z tajemnicą Chrystusa i historią zbawienia [2]. Sobór stwierdził, że Kościół bierze zasady religijnego i moralnego porządku z depozytu słowa Bożego, a zarazem pragnie światło Objawienia łączyć z doświadczeniem wszystkich ludzi [3]. Po Soborze rozpoczął się proces odnowy teologii moralnej; jednym z zasadniczych nurtów tej odnowy było coraz wyraźniejsze odwoływanie się do biblijnych podstaw moralności.

Nauczanie Jana Pawła II nt. biblijnych podstaw moralności

Jan Paweł II uczestniczy aktywnie w odnowie teologii moralnej, wskazując przy tym na potrzebę głębszego odwołania się do Biblii. Szczególnym potwierdzeniem tego jest encyklika Veritatis Splendor, w której Papież przypomniał soborowy postulat odnowy teologii moralnej i podkreślił, że praca wielu teologów przyniosła już określone owoce [4]. Należy pamiętać, że w pracy naukowej do czasu wyboru na Stolicę Piotrową Papież uprawiał refleksję moralną w ujęciu filozoficznym (etykę chrześcijańską). Natomiast nauczanie papieskie jest wyraźnie oparte na orędziu biblijnym. Wkład Papieża w ukazanie biblijnego fundamentu moralności chrześcijańskiej jest dwojaki: wskazuje on na konieczność odwołania się do Pisma Świętego i mówi o zasadach korzystania z niego w teologii moralnej. Jego nauczanie poświęcone zagadnieniom moralnym to dobry przykład, jak można w praktyce korzystać z orędzia biblijnego.

Konieczność odwołania się do Pisma Świętego wiąże się nade wszystko z fundamentalnym punktem wyjścia moralności chrześcijańskiej, jakim jest powołanie do zbawienia przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Wiara w Jezusa Chrystusa rodzi się zawsze z przyjęcia słowa Bożego. Dzięki Pismu Świętemu Kościół może człowiekowi dać odpowiedź na pytania moralne, której źródłem jest prawda Jezusa Chrystusa i Jego Ewangelii [5]. Ta konieczność wiąże się także z faktem, że teologia jest nauką wiary, a podstawowym źródłem wiary jest Objawienie zawarte w Biblii [6]. Papież przypomina naukę Soboru: Teologia święta opiera się, jako na trwałym fundamencie, na pisanym słowie Bożym łącznie z Tradycją świętą. W nim znajduje swe najgruntowniejsze umocnienie i stale się odmładza, badając w świetle wiary wszelką prawdę ukrytą w misterium Chrystusa [7]. Dlatego Papież akcentuje: niech studium Pisma Świętego będzie jakby duszą teologii [8].

W encyklice Veritatis Splendor Papież wskazuje na konieczność odwołania się do fundamentu biblijnego m.in. przez podkreślenie, że sam zamierza ukazać racje nauczania moralnego opartego na Piśmie Świętym i na żywej Tradycji apostolskiej [9]; więź teologiczno-moralnej refleksji z teologią biblijną jest ścisła i niezbędna [10]; Pismo Święte pozostaje żywym i płodnym źródłem nauki moralnej Kościoła, jak przypomniał Sobór Watykański II, określając Ewangelię źródłem wszelkiej prawdy zbawiennej i normy moralnej [11][12]. Papież odrzuca wyraźnie przekonanie, że rzekomo Boże Objawienie nie zawiera żadnej konkretnej i określonej treści moralnej, trwale i powszechnie zobowiązującej: Słowo Boże miałoby mieć moc wiążącą jedynie jako zachęta, ogólnikowe napomnienie, które później tylko autonomiczny rozum musi sam wypełnić konkretną treścią [13]. W ten sposób uwidacznia, że odwołanie się do Pisma Świętego może mieć charakter pozorny, jeśli się nie dostrzega normatywnego, a więc wiążącego charakteru biblijnych wskazań moralnych.

Podkreślenie konieczności oparcia refleksji teologicznomoralnej na Piśmie Świętym wcale nie oznacza odrzucenia ani też pomniejszenia roli rozumu ludzkiego w tejże refleksji. Teologia moralna jest bowiem dyscypliną teologiczną, która przyjmuje i bada Boże Objawienie, a zarazem spełnia wymogi ludzkiego rozumu [14]. Wiąże się to z przekonaniem, że człowiek może rozpoznać dobro i zło i że tego sam dokonuje z pomocą rozumu, w szczególności zaś z pomocą rozumu oświeconego przez Boże Objawienie i wiarę [15]. Konieczność połączenia refleksji rozumowej z odniesieniem do Pisma Świętego łączy się przy tym z prawdą o upadłej naturze ludzkiej; stąd Boże Objawienie jest niezbędne w poznaniu prawd moralnych, także tych, które należą do porządku naturalnego [16].

Teologia moralna jest – jak pisze Papież – refleksją nad Ewangelią jako darem i przykazaniem nowego życia, nad życiem „prawdziwie w miłości” [17], nad życiem Kościoła w świętości, w którym jaśnieje prawda o dobru doprowadzonym aż do doskonałości [18]. Tak rozumiana teologia moralna domaga się ścisłego powiązania z orędziem Ewangelii, z Objawieniem, którego nieodłącznym elementem jest obdarowanie „nowym życiem w Chrystusie”. Nie sposób ją uprawiać bez odwołania się do źródeł biblijnych.

W teologicznej refleksji trzeba odrzucić dwie zasadnicze pokusy. Z jednej strony – pokusę racjonalizmu, który nie docenia wartości Objawienia i poznania płynącego z wiary; z drugiej – pokusę fideizmu, który nie uznaje, że wiedza racjonalna oraz refleksja filozoficzna w istotny sposób warunkują rozumienie wiary, a wręcz samą możliwość wiary w Boga. Rozpowszechnionym dziś przejawem tej fideistycznej tendencji jest „biblicyzm”, który chciałby uczynić lekturę Pisma Świętego i jego egzegezę jedynym miarodajnym punktem odniesienia. Z fideizmem łączy się lekceważąca postawa wobec teologii spekulatywnej oraz pogarda dla filozofii klasycznej [19].

Jan Paweł II potwierdza, że punktem wyjścia i pierwotnym źródłem dla teologii musi być zawsze słowo Boże […],a ostatecznym celem nic innego jak zrozumienie tegoż słowa. Nie można jednak zapominać, że do lepszego zrozumienia słowa Bożego przyczynia się z pewnością ludzkie poszukiwanie prawdy, czyli refleksja filozoficzna [20]. Odwołanie się do biblijnego fundamentu moralności chrześcijańskiej, a tym samym biblijnych źródeł teologii moralnej, nie oznacza naruszenia jej uniwersalnego charakteru, albowiem nie oznacza ograniczenia, a tym bardziej odrzucenia wykorzystania źródeł ogólnych.

Problematyka moralna zajmuje w nauczaniu Jana Pawła II szczególne miejsce. Ukazując istotę moralności chrześcijańskiej (Veritatis Splendor), jak i szczegółowe kwestie moralne (np. Evangelium Vitae, Familiaris consortio, Gratissimam sanae, Laborem exercens), Papież wyraźnie odwołuje się do fundamentu biblijnego; w ten sposób pragnie wskazać na zbawczy fundament moralności chrześcijańskiej oraz na ścisły związek moralności chrześcijańskiej z wiarą. Dzięki orędziu biblijnemu łatwiej zrozumieć, że wiara – nade wszystko wiara w Chrystusa – posiada również wymiar moralny: jest źródłem zgodnego z nią życiowego zaangażowania i zarazem takiego zaangażowania się domaga [21]. Ojciec Święty wyróżnia trzy etapy odpowiedzi, jaką daje Bóg na pytanie o dobro, które trzeba czynić. Pierwszy etap wyznacza porządek stworzenia (a więc prawo naturalne). Drugi etap wyznacza dar przykazań na Synaju dany Izraelowi jako ludowi Przymierza. Jednakże dar Dekalogu jest obietnicą i znakiem Nowego Przymierza, w którym prawo zostanie na nowo i ostatecznie zapisane w sercu człowieka [22]. W ten sposób Dekalog wkracza też w trzeci etap daru prawa, jakim jest Jezus i Jego „Kazanie na Górze” [23] jako najszersze i najpełniejsze ujęcie Nowego Prawa [24].

W Chrystusie łączą się ostatecznie dwa etapy Przymierza, jest On bowiem kluczem do zrozumienia Pisma [25], stanowi centrum ekonomii zbawienia, ujmuje w sobie Stary i Nowy Testament, obietnice Prawa i ich wypełnienie w Ewangelii; jest żywą i wieczną więzią między Starym i Nowym Przymierzem [26]. Nawiązując do wysuwanych współcześnie wątpliwości, czy Boże przykazania, wpisane w serce człowieka i stanowiące element Przymierza, mogą rzeczywiście być światłem dla codziennych decyzji podejmowanych przez poszczególnych ludzi i całe społeczności [27], Jan Paweł II wskazuje na wieczne i nieodwołalne Przymierze w Chrystusie i z tego wyprowadza aktualność zobowiązań moralnych w nim zawartych. Reguły moralne, które Bóg nadał w Starym Przymierzu i które w Nowym i Wiecznym Przymierzu osiągnęły doskonałość w osobie Wcielonego Syna Bożego, muszą być wiernie strzeżone i nieustannie wypełniane w różnych kulturach powstających w ciągu dziejów [28].

Jan Paweł II podkreśla wyraźnie, że w centrum moralności biblijnej znajduje się orędzie moralne Jezusa Chrystusa; przez odwołanie się do tego nauczania możliwa jest odpowiedź na wszystkie najważniejsze pytania człowieka [29]. Odczytywanie moralności ewangelicznej oznacza więc nie tyle odwołanie się do bezosobowego prawa moralnego, co raczej zwrócenie się do Chrystusa – na wzór ewangelicznego młodzieńca [30]. Również człowiek współczesny winien zwrócić się na nowo do Chrystusa, aby uzyskać od Niego odpowiedź na pytanie, co jest dobrem, a co złem. Albowiem to On otwiera wiernym księgę Pisma Świętego i objawiając w pełni wolę Ojca, naucza prawdy o postępowaniu moralnym [31].

W tym kontekście łatwiej zrozumieć, dlaczego w centrum ewangelicznej moralności widzi Jan Paweł II wezwanie do naśladowania Chrystusa, które jest pierwotnym i najgłębszym fundamentem chrześcijańskiej moralności [32]. Także przykazanie miłości nabiera pełniejszego znaczenia w kontekście wezwania do naśladowania Chrystusa, ponieważ postępowanie Jezusa i Jego słowa, Jego czyny i Jego nakazy stanowią moralną regułę życia chrześcijańskiego. Czyny te bowiem, a zwłaszcza Jego męka i śmierć na krzyżu, są żywym objawieniem Jego miłości do Ojca i do ludzi. Jezus żąda, by tę właśnie miłość naśladowali ci, którzy idą za Nim. Jest to „nowe przykazanie” [33].

Według Papieża, istota moralności biblijnej – odczytanej przede wszystkim przez pryzmat rozmowy Jezusa z młodym człowiekiem – wyraża się w pewnych istotnych elementach Objawienia Starego i Nowego Testamentu. Są nimi: podporządkowanie człowieka i wszystkiego co czyni – Bogu, Temu, który „jeden jest tylko Dobry”; związek pomiędzy dobro moralnym dobrem ludzkich czynów a życiem wiecznym; naśladowanie Chrystusa otwierające przed człowiekiem perspektywę doskonałej miłości, a wreszcie dar Ducha Świętego jako źródło i moc życia moralnego „nowego stworzenia” [34][35].

Tak rozumiany biblijny fundament moralności chrześcijańskiej jest obecny w całym nauczaniu Jana Pawła II. W szczególności dochodzi do głosu: w chrześcijańskiej wizji miłości małżeńskiej i ludzkiej płciowości, a więc także w teologii ciała [36]; w ukazaniu wartości ludzkiego życia i konieczności jego ochrony i obrony [37]; w przedstawianiu różnych aspektów moralności życia społecznego [38][39][40], a także w ukazywaniu różnych stanów życia i powołania [41][42][43].

Przypisy

  1. Sobór Watykański II. Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius (28.10.1965), 16
  2. tamże
  3. Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (7.12.1965), 33
  4. por. Veritatis Splendor 29
  5. Veritatis Splendor 2
  6. por. Veritatis Splendor 109
  7. Sobór Watykański II. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum (18.11.1965), 24
  8. Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec. Kraków−Ząbki 1999, 19
  9. Veritatis Splendor 5
  10. por. Veritatis Splendor 111
  11. Veritatis Splendor 28
  12. por. Sobór Watykański II. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum (18.11.1965), 7
  13. Veritatis Splendor 37
  14. Veritatis Splendor 29
  15. Veritatis Splendor 44
  16. Veritatis Splendor 36
  17. Ef 4,15
  18. Veritatis Splendor 110
  19. Fides et ratio 55
  20. Fides et ratio 73
  21. Veritatis Splendor 89
  22. por. Jr 31,31-34
  23. Mt 5-7
  24. por. Veritatis Splendor 12
  25. por. J 5,39
  26. Veritatis Splendor 15
  27. Veritatis Splendor 4
  28. Veritatis Splendor 25
  29. por. Veritatis Splendor 6
  30. por. Mt 19,16-22
  31. Veritatis Splendor 8
  32. Veritatis Splendor 19
  33. Veritatis Splendor 20
  34. por. 2 Kor 5,17
  35. Veritatis Splendor 28
  36. por. Jan Paweł II. Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa. Watykan 1986
  37. por. Evangelium Vitae
  38. por. Laborem exercens
  39. por. Sollicitudo rei socialis
  40. por. Centesimus annus
  41. por. Christifideles laici
  42. por. Pastores dabo vobis
  43. por. Vita consecrata

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

Inne dokumenty Kościoła

  • Sobór Watykański II. Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius (28.10.1965), 16;
  • Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (7.12.1965), 33;
  • Sobór Watykański II. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum (18.11.1965), 7; 24.

Publikacje innych autorów

  • J. Nagórny. Przesłanki biblijne moralności chrześcijańskiej. [w:] Veritatis splendor. Przesłanie moralne Kościoła. red. B. Jurczyk. Lublin 1994;
  • Tenże. Historiozbawczy fundament moralności chrześcijańskiej. [w:] Teologia moralna u kresu II tysiąclecia. red. J. Nagórny, K. Jeżyna. Lublin 1998.