Rosja

Rosja - (właść. Federacja Rosyjska, ros. Российская Федерация) - państwo leżące w Europie i Azji. W obecnym kształcie polityczno-prawnym powstało w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) i formalnym rozwiązaniu tego organizmu państwowego z dniem 31 grudnia 1991 roku. Za czasów swojego pontyfikatu Jan Paweł II nidgy nie odwiedził terytorium Federacji Rosyjskiej, choć relacje z tym krajem, zarówno w planie stosunków ekumenicznych z dominującym w Rosji prawosławiem, jak i dyplomacji Stolicy Apostolskiej pozostawały bardzo istotnym rysem posługi papieża-Polaka.

Struktura religijna

Skomplikowana i zróżnicowana struktura religijna Rosji wynika z wielowiekowego istnienia Imperium Rosyjskiego, wchłaniającego w orbitę swoich wpływów politycznych i kulturowych szereg narodów, jak i zasadniczo wrogiej chrześcijaństwu i wszelkim przejawom życia religijnego ideologii komunistycznej, panującej na obszarze tego kraju od czasów rewolucji październikowej w 1917 roku do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

Według najnowszych badań demograficznych opublikowanych przez ośrodek Pew Research Center w 2013 roku, ponad 71 proc. mieszkańców Rosji uważa się za prawosławnych. Drugim co liczebności wyznaniem jest islam - ponad 10 proc. obywateli Rosji to muzułmanie, zamieszkujący głównie w azjatyckiej części kraju. 1, 8 proc. rosyjskiego społeczeństwa stanowią protestanci, a 0, 5 proc. wyznawcy Kościoła katolickiego, zarówno w obrządku łacińskim, jak i wschodnim. Około 1 proc. Rosjan wyznaje buddyzm oraz religie pierwotne. Jako ateiści lub agnostycy deklaruje się ponad 16 proc. ludności.

Prawosławie

Chrześcijaństwo wschodnie, głównie w obrządku bizantyjskim obecne jest na terenach dzisiejszej Rosji od czasu chrztu Rusi Kijowskiej w 988 roku, który przyjął książę Włodzimierz Rurykowicz. Rosyjska Cerkiew uzyskała status autokefalii od Patriarchatu w Konstantynopolu w 1448 roku.

Około 95 proc. prawosławnych formalnie należy do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, autokefalicznego Kościoła obrządku wschodniego obejmującego swoją jurysdykcją wiernych i parafie na terytorium Federacji Rosyjskiej, Białorusi, Estonii, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Ukrainy oraz rosyjskiej diaspory w wielu krajach świata. Rosyjska Cerkiew Prawosławna w 2007 roku dokonała aktu kanonicznego zjednoczenia z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym poza Granicami Rosji, organizacji kościelnej, która w 1927 roku odstąpiła od jedności z oficjalnymi strukturami Cerkwi w ZSRR, zarzucając im uległość wobec systemu komunistycznego. Na czele Patriarchatu Moskwy i Wszechrusi stoi od 2009 metropolita Cyryl. Poza oficjalnymi strukrurami Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej pozostaje tzw. cerkiew staroobrzędowa (ros. Старообря́дчество) wywodząca się z ruchu, który w XVII wieku w proteście przeciwko reformom liturgicznym i kanoniczno-prawnym wprowadzonym przez patriarchę Mokswy Nikona utworzył własną organizację cerkiewną. Obecnie w Rosji starowiercy skupieni są w dwóch organizacjach kościelnych: Rosyjskiej Prawosławnej Cerkwi Staroobrzędowej z patriarchą Korneliuszem oraz Rosyjskiej Cerkwi Staroprawosławnej z patriarchą Aleksandrem .

Współczesne rosyjskie prawosławie przeżywa obecnie czas widocznego odrodzenia religijnego po latach państwowego ateizmu w czasach ZSRR. Struktury Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej liczyły pod koniec 2014 roku 157 eparchii (diecezji), blisko 30 tys. parafii, ponad 800 monasterów męskich i żeńskich oraz 87 szkół wyższych, wliczając w to uniwersystety i seminaria duchowne. Jednocześnie problem stanowi stosunkowo niska liczba regularnie praktykujących, siegająca kilkunastu procent wiernych, rozpowszechnione zjawisko deklarowania się przez wielu Rosjan jako "niewierzących prawosławnych" (niepraktykujących i nie związanych z życiem kościelnym, ale odczuwających kulturowy i tradycyjny związek z prawosławiem) oraz bliskie relacje łączące Patriarchat Mokswy i Wszechrusi ze strukturami państwowymi.

Oficjalnym językiem liturgicznym Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jest staro-cierkiewno-słowiański. Rosyjskie prawosławie używa kalendarza juliańskiego.

Katolicyzm

Chrześcijaństwo w obrządku łacińskim było obecne na obszarze dzisiejszej Rosji już od X wieku, choć zawsze istniało ono w małych skupiskach. Na relacje prawosławno-katolickie w dużej mierze wpłynęła burzliwa historia sąsiedztwa Rzeczpospolitej Obojga Narodów i Imperium Rosyjskiego, oznaczająca się również stałym starciem politycznym i religijnym obdywu odłamów chrześcijaństwa, jak również idea tzw. Trzeciego Rzymu, popularna w rosyjskich kręgach od czasów upadku Konstantynopola w 1453 roku i postrzegająca rzymski katolicyzm jako herezję. Kolejne konflikty pomiędzy prawosławiem a katolicyzmem powstawały poz zawaciu Unii Brzeskiej w 1596 roku, gdzie część prawosławnej hierarchii na terenach Rzeczpospolitej Obojga Narodów przyjęła unię z Rzymem.

Pierwsze oficjalne struktury Kościoła katolickiego w Rosji powstały pod koniec XVIII wieku. Proces ich tworzenia wiązał się z polityką okcydentalistyczną, forsowaną od czasów rządów cara Piotra I, przejawiającą większe otwarcie na wszelkie przejawy cywilizacji zachodniej. Szacuje się, liczna katolików obrządku łacińskiego liczyła wtedy w tym kraju około 10 tys. osób, w tym głównie narodowości polskiej, francuskiej, włoskiej, niemieckiej i hiszpańskiej. Pierwszą łacińską diecezję na terytorium ówczasnego Cesarstwa Rosyjskiego - w Mohylewie na Białorusi, erygował papież Pius VI w 1783 roku. Jednocześnie, na terenach Imperium żyło wówczas prawie milion katolików-unitów, posługujących się obrządkiem wschodnim. W latach trzydziestych XIX wieku władze carskie rozpoczęły falę represji wobec unitów, doprowadzając stopniowo do likwidacji większości unickich eparchii (diecezji) na terytorium Rosji, w tym na ziemach polskich wchodzących w skład zaboru rosyjskiego.

Na przełomie XIX i XX wieku pewna część rosyjskiej inteligencji znacznie zbliżyła się do katolicyzmu. Główną postacią tego uchu intelektualnego był wybitny filozof i teolog Włodzimierz Sołowjow (1853-1900) opowiadający się za pełnym pojednaniem prawosławnych i katolików przy zachowaniu różnic obrzędowych i w strukturze organizacji kościelnej. W encyklice Fides et ratio Jan Paweł II określił myśl Sołowjowa oraz innych rosyjskich myślicieli z XIX wieku jako przykład owocnej relacji pomiędzy filozofią a Słowem Bożym.

O pełnym odrodzeniu struktur Kościoła katolickiego w Rosji można mówić dopiero od czasów upadku ZSRR. W 1991 roku Jan Paweł II utworzył dwie administratury apostolskie dla Rosji: dla części europejskiej z siedzibą w Moskwie i częsci azjatyckiej w Nowosybirsku. Pierwszym administratorem części europejskiej został abp Tadeusz Kodnrusiewicz, a azjatyckiej bp Joseph Werth SJ. W 1999 roku Jan Paweł II powołał do życia Konferencję Episkopatu Rosji. Wchodzi ona w skład Rady Konferencji Episkopatów Europy. Na czele KER stoi od 2007 abp Paolo Pezzi. Szacuje się, że liczba wiernych obrządku łacińskiego w Rosji wynosi około 1, 3 mln osób. W Rosji istnieje też niewielki, liczący kilka parafii wikariat dla wiernych katolickiego obrządku bizantyjsko-rosyjskiego, ale nie posiada on własnej hierarchii. Posługują w nim zazwyczaj księża birytualiści.

Jan Paweł II a Rosja

Rosja od samego początku pontyfikatu zajmowała ważne miejsce w myśleniu i nauczaniu Jana Pawła II. Jednakże, ze względu na sytuację geopolityczną panującą do końca lat 80. XX wieku, zarówno relacje papieża z czołowymi osobistościami rosyjskiego (radzieckiego) życia publicznego, jak i bezpośrednie nawiązania w wystąpieniach papieża do rzeczywistości panującej w tym kraju miały stosunkowo ograniczony charakter. Dynamiczny rozwój relacji Jana Pawła II z Rosją można datować od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

Relacje dyplomatyczne

Już dzień po wyborze na Stolicę Piotrową Jan Paweł II otrzymał listowne gratulacje od najwyższego kierownictwa ZSRR, sygnowane nie przez ówczesnego przewodniczącego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Leonida Breżniewa, lecz niższego w hierarchii politycznej szefa dyplomacji Andrieja Gromykę. Moskwa i Watykan nie utrzymywały formalnych stosunków dyplomatycznych, ludzie wierzący, zarówno katolicy, jak i prawosławni byli poddawani przez radzieckie władze licznym szykanom. Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka na terenie ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej była od 1946 roku pozbawiona możliwości legalnego działania, a jej świątynie i majątek przejęła na mocy decyzji stalinowskich władz Rosyjska Cerkiew Prawosławna, a metropolita Lwowa i Galicji kardynał Josyf Slipyj znajdował się na emigracji w Rzymie. Pewne nadzieje wiązano z oficjalną wizytą Gromyki w Watykanie 24 stycznia 1979 roku, podczas której Jan Paweł II poruszył problem nominacji biskupich na Litwie i Łotwie. Również drugie spotkanie z Gromyką w lutym 1985 roku nie przyniosło jednak zasadniczego przełomu w relacjach pomiędzy Watykanem a Kremlem.

Do wyraźnego ocieplenia wzajemnych relacji doszło po dojściu do władzy w KPZR reformatorsko nastawionego Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku. Okres "pierestrojki" zbiegł się w czasie z uroczystościami millennium chrztu Rusi w 1988 roku, podczas których nastąpiło wyraźne otwarcie Moskwy w stosunku do życia religijnego. W czerwcu 1988 roku, pierwszy raz od czasów rewolucji październikowej, ZSRR odwiedziła liczna delegacja hierarchów katolickich, na czele z kard. Agostino Casarolim, ówczesnym watykańskim Sekretarzem Stanu. Wśród członków delegacji, przyjętej na Kremlu przez Michaiła Gorbaczowa i patriarchę Moskwy i Wszzechrusi Pimena znalazł się również prymas Polski, kardynał Józef Glemp.

1 grudnia 1989 roku doszło do pierwszej w historii wizyty przywódcy ZSRR w Watykanie. Michaił Gorbaczow przekazał wówczas zaproszenie władz radzieckich do odwiedzenia ZSRR przez Jana Pawła II. Według oficjalnych relacji, podczas rozmowy Gorbaczow miał podkreślać wspólne, słowiańskie korzenie kulturowe obydwu liderów i zachęcać papieża do wspierania procesu jednoczenia Europy.

15 marca 1990 roku ZSRR i Watykan nawiązały stosdunki dyplomatyczne, chociaż nie w pełnej randze, lecz na poziomie przedstawicieli ad personam - nuncjusza apostolskiego i ambasadora nadzwyczajnego. W tym samym czasie, Rada Najwyżsża ZSRR zniosła istniejące jeszcze w kontsytucji ZSRR zapisy o wspieraniu przez państwo światopoglądu materialistycznego i przywróciła pełną wolność religijną na obszarze całego ZSRR

Po raz drugi Gorbaczow odwiedził Watykan w listopadzie 1990 roku, pełniąc wówczas funkcję prezydenta ZSRR. W kilka dni po upadku tzw. puczu moskiewskiego (19-21 sierpnia 1991 roku), Watykan uznał suwerenność i niepodległość Federacji Rosyjskiej, co stało się na trzy miesiące przed formalnym rozwiązaniem ZSRR 31 grudnia 1991 roku.