Genetyka

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Piotr MORCINIEC 

Genetyka – (gr. „genetes” – zrodzony) – nauka biologiczna o dziedziczności i zmienności organizmów. Cechy dziedziczne są następstwem przekazu informacji genetycznej w wyniku reprodukcji i zapewniają przystosowanie środowiskowe oraz ewolucję. Przedmiotem zainteresowania genetyki są geny (zlokalizowane w chromosomach), czyli dziedziczone nośniki informacji o cechach i właściwościach organizmu. Twórcą genetyki jest G. Mendel (+1865), jego dzieło badawcze podjęto na początku XX wieku. Kolejne osiągnięcia badawcze spowodowały szybki rozwój genetyki, a kulminacją było wyjaśnienie w 1953 roku przez J. Watsona i F. Cricka struktury chemicznej tzw. „podwójnej helisy” DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego), który jest substancją przenoszącą cechy dziedziczne. W latach 70. opracowano metody inżynierii genetycznej, jakie w coraz większym stopniu wykorzystuje się do modyfikowania człowieka (eugenika), a od końca XX wieku także do klonowania zwierząt, z bliską perspektywą tworzenia genetycznych kopii człowieka. Przełomem w genetyce było zakończenie w 2000 roku sekwencjonowania genomu ludzkiego oraz wykonanie mapy genetycznej człowieka. Wyniki badań genetyki pokazały m.in., że dyskryminacja rasowa nie ma podstaw genetycznych. Podstawy katolickiego stanowiska wobec genetyki sformułował papież Pius XII.

Nauczanie Jana Pawła II nt. genetyki

Jan Paweł II, analizując postęp w genetyce, wyraził uznanie dla wysiłków badaczy, starających się zgłębić tajemnice genomu ludzkiego (ostatni odkrywany kontynent) i analizować jego sekwencje, poszerzając wiedzę, ale i tworząc nowe metody terapeutyczne. Osiągnięcia nauki dotyczące genomu przynoszą zaszczyt rozumowi człowieka . Jednakże warunkiem pozytywnej oceny terapii genetycznej jest oparcie nowych możliwości leczenia chorób dziedzicznych na poszanowaniu życia i nietykalności człowieka oraz związanie ich z troską o zdrowie pacjentów, bowiem poza dobroczynną stroną genetyki istnieje także możliwość zastosowań selekcyjnych w eliminacji ludzi posiadających cechy patologiczne. Diagnostyka i terapia genetyczna mogą nieść ze sobą niebezpieczeństwo uprzedmiotowienia człowieka i zredukowania go do jego genomu.

Problemy moralne powstające w związku z genetyką dotyczą nie tyle samej wiedzy, ile sposobów jej zdobywania oraz prawdopodobnych jej zastosowań. Stąd należy uznać pozytywną wartość wiedzy o genomie gatunku, a nieraz także o genomie indywidualnym, który stanowi o tożsamości biologicznej człowieka. Nikt jednak nie ma absolutnego prawa do takiej wiedzy (ochrona danych). Papież przypomina, że nauka nie może wyznaczać kryteriów moralnych. Nie są one bowiem formułowane na podstawie technicznych możliwości ani wyprowadzane z danych wynikających z określonych doświadczeń − ich uzasadnienia należy szukać w godności osoby ludzkiej.

Fundament ocen moralnych w genetyce wynika z integralnej prawdy o człowieku. Wola poznania czy zamiar odkrycia nowych terapii nie mogą być jedynym motywem i usprawiedliwieniem genetyki, ponieważ podstawowym celem medycyny jest dobro człowieka i ludzkości. Fundamentalna staje się kwestia rozumienia człowieka, skoro wskazuje się zarówno na wartość psychofizycznej konstrukcji osoby, jak i na antropologiczną godność ludzkiego genomu, osadzoną na fundamencie duszy duchowej, która go ożywia. Tylko koncepcja człowieka wynikająca z Objawienia daje pełną gwarancję afirmacji osoby w genetyce. Wobec pokusy uznania człowieka za funkcję genotypu i jego zmian, Papież przypomina, że człowiek to jedność: cech biologicznych, wymiaru duchowego, rodzinnego i społecznego. Odpowiedzialność za badania genetyczne spoczywa na całym społeczeństwie, jednak szczególna rola przypada spójnemu systemowi legislacyjnemu. Powinien on regulować kwestie dotyczące badań genetycznych i ochrony genomu człowieka (z odrzuceniem patentowania jego sekwencji).

W ramach diagnostyki i terapii genetycznej niedopuszczalne są jakiekolwiek interwencje w genom, których celem nie byłoby dobro osoby, oraz zabroniona jest dyskryminacja ludzkich jednostek na podstawie ewentualnych defektów genetycznych wykrytych przed lub po narodzeniu. Papież apeluje, aby cele badań genetycznych były dalekie od pokusy manipulowania człowiekiem, aby szukano metod i środków chroniących życie, umożliwiających leczenie chorób i rozwiązywanie nowych problemów.

Przechodząc do sformułowania etycznych ocen konkretnych działań genetycznych, Papież podejmuje często problem badań prenatalnych w związku z postawą eugeniczną. W szczególnie zdecydowany sposób należy odrzucić działanie określane jako „diagnostyka preimplantacyjna”, jest ona bowiem jednoznaczną procedurą selekcyjną. Neguje się w niej osobową wartość istoty ludzkiej we wczesnych stadiach rozwojowych, ustalając kryteria genetyczne, których wypełnienie warunkuje przeżycie. W przeciwnym wypadku zarodek zostaje zniszczony, a kryterium jakościowe zwycięża nad niezbywalną godnością osoby ludzkiej od poczęcia. Podobnie należy odnieść się do diagnostyki prenatalnej nastawionej na selektywne przerywanie ciąży po stwierdzeniu anomalii (eugenizm). Ta diagnostyka jest oceniana pozytywnie, jeśli jej wyniki prowadzą do wczesnego leczenia lub pozwalają przygotować rodziców na przyjęcie dziecka upośledzonego .

Medycyna predyktywna (testy prognozujące), której początki są związane z sekwencjonowaniem genomu ludzkiego, wymaga dookreślenia etycznych granic, za które Jan Paweł II uważa konieczność świadomego przyzwolenia dorosłej osoby poddanej badaniom, a także wymóg zachowania w tajemnicy uzyskanych tą drogą informacji o danej osobie i jej potomstwie. Należy też rozważyć delikatną kwestię powiadomienia osób badanych o wynikach, które wskazują na istnienie ukrytych patologii genetycznych groźnych dla zdrowia (problem „prawa do niewiedzy”). Papież zwraca też uwagę na niebezpieczeństwa nadużyć wyników testów, np. przez pracodawców lub firmy ubezpieczeniowe.

Terapia genowa doczekała się dość jednoznacznej oceny etycznej. Działania te są oceniane ze względu na przewidywane, a raczej nieprzewidywalne, konsekwencje, przy uwzględnieniu prawa do życia, a także prawa potomstwa osoby o poprawionym genotypie do dziedziczenia nie zmienionej sztucznie struktury genetycznej. Papież ostrzega: Dziedzictwo genetyczne jest skarbem należącym lub mogącym należeć do określonej istoty, która ma prawo do życia i do pełnego rozwoju. Dowolne manipulacje dokonywane na gametach lub embrionach w celu modyfikacji określonych sekwencji genomu, które są nośnikami cech gatunkowych lub jednostkowych, stawiają ludzkość przed ogromnym ryzykiem mutacji genetycznych, prowadzących do naruszenia integralności fizycznej i duchowej nie tylko tych istot, u których dokonano tych modyfikacji, ale także u ludzi przyszłych pokoleń .

Przedmiotem działań genetyki jest zawsze człowiek, i ta fundamentalna wartość musi być chroniona. Dopuszcza się somatyczną terapię genową, jeśli ma cel ściśle leczniczy, nie jest związana z nadmiernym ryzykiem dla pacjenta i nie narusza jego integralności . Terapia komórek rozrodczych i linii zarodkowych narusza integralność jednostki i może stanowić zagrożenie dla całej ludzkości, a równocześnie jest wyrazem tendencji eugenicznych, dlatego jest oceniana negatywnie. Jeśli inżynieria genetyczna wiąże się z niebezpieczeństwem nadużyć w postaci „hodowli ludzi” o wybranych cechach, nie może zyskać aprobaty moralnej.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Evangelium Vitae 14; 60; 63
• Veritatis Splendor 50
• Novo millenio ineunte 51
• Przemówienie do uczestników Kongresu „Ruch dla życia”: „Zasady moralne diagnostyki i terapii prenatalnej”, Rzym, 4.12.1982
• Przemówienie do uczestników sympozjum Papieskiej Akademii Nauk na temat „Aspekty prawne i etyczne badań nadgenomem ludzkim”: „Etyczne problemy genetyki”, Rzym, 20.11.1993
• Przemówienie do uczestników sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk „Badania naukowe i etyka”: „Nieprzemijająca wartość encykliki”, Rzym, 26.11.1993
• Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu poświęconego bioetyce: „Na straży życia ludzkiego”, Rzym, 17.02.1996
• Przemówienie do uczestników IV Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Akademii „Pro Vita”: „Badania nad genomem ludzkim”, Rzym, 24.02.1998

Inne dokumenty Kościoła

• Kongregacja Nauki Wiary. Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania Donum vitae I,1; I,6
• Katechizm Kościoła Katolickiego 2275
• Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia. Karta Pracowników Służby Zdrowia. Watykan 1995. 12-14; 59-61

Publikacje innych autorów

• Etyczne aspekty diagnostyki genetycznej.Red. A. Marcol. Opole 1998
• A. Muszala. Wybrane zagadnienia etyczne z genetyki medycznej. Kraków 1998
• M. Machinek.Życie w dyspozycji człowieka. Olsztyn 2000
• Ósmy dzień stworzenia? Etykawobec możliwości inżynierii genetycznej. Red. M. Machinek. Olsztyn 2001
• J. Wróbel, Konsekwencje moralne poznania genomu człowieka. „Roczniki Teologiczne” 48:2001 z. 3
• P. Morciniec. Etyczna ocena działań genetycznych. W: Wolność zapisana w genach? Meandry współczesnej genetyki. Red. J. Nagórny, P. Kieniewicz. Lublin 2004.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o genetyce

Coraz większa dominacja techniki medycznej nad procesem ludzkiej prokreacji, odkrycia na polu genetyki i biologii molekularnej, zmiany w zakresie terapii ciężko chorych oraz rozpowszechnianie się prądów myślowych inspirowanych przez utylitaryzm i hedonizm — oto czynniki, które mogą prowadzić do błędnych zachowań, jak również do powstawania niesprawiedliwych praw, godzących w godność osoby i nietykalność niewinnego życia.

— W służbie życiu ludzkiemu, 2

Niestety międzynarodowe działania na rzecz ochrony bioróżnorodności natrafiają jednak na liczne przeszkody. Choć istnieją coraz bardziej odpowiednie przepisy, interesy innego typu wydają się zakłócać właściwą równowagę między prawem państw do dysponowania zasobami znajdującymi się na ich terytorium a zdolnością jednostek i społeczności do ochrony i wykorzystania tychże zasobów w celu zaspokojenia rzeczywistych potrzeb. Jest zatem konieczne, aby jako podstawa współpracy międzynarodowej utrwaliła się zasada stanowiąca, iż prawo do dysponowania zasobami genetycznymi istniejącymi w różnych ekosystemach nie może być wyłączne ani stawać się przedmiotem konfliktów, ale winno być egzekwowane zgodnie z naturalnymi prawami ludzkości, które regulują współistnienie różnych narodów, współtworzących ludzką rodzinę.

— Solidarny rozwój jako narzędzie walki z głodem i niedożywieniem, 2

Linki zewnętrzne

• Hasło "Genetyka" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich