Kłamstwo

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Michał WYROSTKIEWICZ

Kłamstwo – niezgodność z obiektywnym stanem rzeczy; twierdzenie rozbieżne z prawdą. Z teologicznomoralnego punktu widzenia jest grzechem. Do odrzucenia kłamstwa wzywa Dekalog. Mówienie fałszywego świadectwa było nie tylko naruszeniem praw osobistych bliźniego, ale uderzało także w zasadę praworządności wspólnoty. Dlatego kłamstwo stanowiło również działanie antyspołeczne, niszczące życie wspólnotowe: naruszenie VIII przykazania godziło nie tylko w prawo osoby, w jej honor, ale było wielkim przestępstwem przeciw wspólnocie Przymierza.

Nowy Testament wzywa do odrzucenia kłamstwa i potępienia kłamców . Wskazuje też na społeczne konsekwencje odrzucenia kłamstwa i życia w prawdzie: Dlatego odrzuciwszy kłamstwo, niech każdy z was mówi prawdę do bliźniego, bo jesteście nawzajem dla siebie członkami . Uwypukla, że problemu prawdy i kłamstwa nie można zawężać do problemu zgodności lub niezgodności wypowiadanego słowa z żywionymi przekonaniami, ale trzeba go widzieć także w odniesieniu do tego, kto jest odbiorcą wypowiedzi.

Nauczanie Jana Pawła II nt. kłamstwa

Kłamstwo nie należy do głównych wątków nauczania Jana Pawła II. Papież mówi o nim przede wszystkim w kontekście prawdy, ukazując je jako jej przeciwieństwo, brak lub zafałszowanie. Jako takie kłamstwo zawsze stanowi zło: Prawda jest dobrem, a kłamstwo, fałsz, zakłamanie jest złem. Doświadczamy tego w różnych wymiarach i w różnych układach . Istotą kłamstwa jest naruszenie prawdy i niezgodność z nią. Nie jest ono rzeczywistością jednorodną, ale posiada „rodzaje i poziomy”. Podstawowy wymiar kłamstwa to brak, odrzucenie czy wzgarda prawdy, a więc kłamstwo we właściwym tego słowa znaczeniu .

Jan Paweł II wiąże kwestię kłamstwa przede wszystkim z przekazywaniem informacji . Akcentuje, że jest ono skutkiem niewypełnienia zobowiązań wynikających z VIII przykazania Dekalogu. Mówi, iż kłamstwo może przybierać różne postacie, np. podstępu i obmowy. Wskazuje na dwie szczególne formy kłamstwa: manipulację i oszczerstwo. Pierwszą z nich stanowią informacje mające wprowadzić w błąd; nieprawdziwe, ale tak podawane, tak preparowane, ażeby robić wrażenie, że są dobrem. Druga występuje wówczas, gdy mówi się o człowieku drugim źle i nieprawdę . Ojciec Święty zwraca uwagę na to, że kłamstwa – jako świadectwo o drugiej osobie – ma poważne konsekwencje dla życia doczesnego i wiecznego osoby je wypowiadającej. Wynika to ze słów Chrystusa: Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. Bo takim sądem, jakim sądzicie, i was osądzą .

Papież nie ogranicza jednak kłamstwa tylko do fałszowania informacji. Stwierdza, że jest nim także między innymi różnego rodzaju niesprawiedliwość, oportunizm, pozbawianie kogoś należnych mu praw . Ponieważ prawda stanowi fundament wolności, dlatego kłamstwo niezgodne z prawdą jest zniewoleniem osoby . Ostatecznie więc kłamstwo godzi w godność osoby.

Tak postrzegane kłamstwo jest, według Jana Pawła II, przyczyną wielu nieporozumień w życiu społecznym. Stanowi przeszkodę uniemożliwiającą prowadzenie autentycznego dialogu. Jako odrzucenie prawdy jest też negacją naturalnego porządku w świecie, czyli przeszkodą dla pokoju. Jan Paweł II wprost stwierdza, że nieprawda idzie w parze z tym, co prowadzi do przemocy i wojny. […] Przemoc tkwi korzeniami w kłamstwie i nie może się obejść bez kłamstwa .

Według Papieża, kłamstwo nie da się pogodzić ze sprawiedliwością, która jest wyrazem przyjęcia pełnej prawdy, także prawdy o tym, że świat oraz żyjący w nim ludzie są dziełem Boga i jako takie – te rzeczywistości są od Niego zależne. Człowiek posługujący się kłamstwem nie może być człowiekiem sprawiedliwym . „Kłamliwi świadkowie” to ludzie odwracający się od Boga i schodzący na drogę szatana, który jest ojcem kłamstwa . Pozostają oni w opozycji do szukających „oblicza Boga”, gdyż kłamstwo jest zupełnym zaprzeczeniem takiego działania . Obok fałszywej religijności, to właśnie kłamstwo jest źródłem moralnej nędzy i niewoli . Jest więc grzechem i stanowi przeszkodę na drodze do zbawienia.

Kłamstwo jest rzeczywistością stale obecną w świecie; człowiek nie tylko jest zdolny do kłamstwa, ale dość łatwo jest mu je czynić. Nie oznacza to jednak, że nie może żyć zgodnie z prawdą i na miarę wymagań Bożej sprawiedliwości. Temu służy mądrość oparta na rzetelnej wiedzy i wierze . Bezcenną pomocą jest modlitwa, która daje moc nieulegania pokusie kłamstwa i przeciwstawiania się mu .

Zakłamanie życia społecznego jest jednym ze źródeł alienacji, współczesnego zagubienia człowieka w ramach życia społeczno-ekonomicznego i społeczno-politycznego. Przyczynia się do tego również konformistyczna postawa wielu członków społeczności, którzy godzą się na obecność kłamstwa w życiu publicznym. Jan Paweł II zwrócił uwagę na wiele istotnych aspektów kłamstwa w orędziu „Prawda siłą pokoju” . Podkreśla, że wszelka przemoc społeczna ma swoje korzenie w kłamstwie i nie jest w stanie się bez niego obyć, co więcej – ta przemoc sama w sobie jest kłamstwem, bo zaprzecza prawdzie ludzkiego bytu. Papież stwierdza także, że trwanie w wątpliwości, podejrzeniu, sceptycznym relatywizmie prowadzi do nieszczerości i kłamstwa. Przytacza również konkretne przykłady zakłamania życia społecznego i wiąże je ze wzbierającą falą przemocy w społeczeństwach. Mówi, że głoszenie nieprawdy jest jednym ze sposobów niszczenia przeciwników, a więc tych ludzi, którzy nie podzielają tego samego stanowiska. Poprzez zręczną i ciągłą propagandę przedstawia się takich ludzi jako rzekomych napastników czy też „wrogów” całej społeczności. W ten sposób próbuje się ich wyeliminować z aktywnego udziału w życiu społecznym lub przynajmniej zmusić do milczenia. Jednym z istotnych przejawów zakłamania życia społecznego jest tworzenie klimatu niepewności. Temu celowi służą pewne przejawy wzgardy prawdą, jak choćby: podyktowane oportunizmem oburzenia, przewrotne budzenie podejrzeń, systematyczne dyskredytowanie samych przeciwników, jak i ich zamiarów oraz czynów, posługiwanie się szantażem i zastraszaniem .

Pełną perspektywę kłamstwa ukazuje fundamentalna prawda życia chrześcijańskiego, że każdy grzech jest pewnego rodzaju kłamstwem – jest zakłamaniem prawdy o człowieku i o jego relacjach z Bogiem, samym sobą i bliźnimi. Grzesząc, człowiek okłamuje samego siebie i oddziela się od swojej prawdy .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Fides et ratio, 82
• Veritatis Splendor, 1
• Orędzie na Światowy Dzień Pokoju, 1980
• Homilia, Olsztyn, 6.06.1991
• Audiencja Generalna, 4.04.2002; 28.04.2002

Inne dokumenty Kościoła

• Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o chrześcijańskiej wolności i wyzwoleniu Libertatis conscientia, 37-38
• Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 13
• Katechizm Kościoła Katolickiego.

Publikacje innych autorów

• Andrzej Derdziuk, Kłamstwo [w:] Encyklopedia Katolicka. T.9, TNKUL, Lublin 2002
• Jacek Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza. T.2 cz.2, Etyka szczegółowa, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1986

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o kłamstwie

Znajdujemy się tutaj w samym centrum tego, co można nazwać „anty-Słowem”, czyli „przeciw-Prawdą”. Zostaje bowiem zakłamana prawda o tym, kim jest człowiek, jakie są nieprzekraczalne granice jego bytu i jego wolności Ta „przeciw-Prawda” jest możliwa dlatego, że równocześnie zostaje dogłębnie „zakłamana” prawda o tym, kim jest Bóg. Bóg-Stwórca zostaje postawiony w stan podejrzenia, głębiej jeszcze: w stan oskarżenia w świadomości stworzeń. Po raz pierwszy w dziejach człowieka dochodzi do głosu przewrotny „geniusz podejrzeń”. Stara się on „zakłamać” samo Dobro, absolutne Dobro — wówczas, kiedy w dziele stworzenia objawiło się ono jako niewypowiedzianie obdarowujące, jako bonum diffusivum sui, jako stwórcza Miłość. Któż może w pełni „przekonać o grzechu” czy o tej motywacji pierworodnego nieposłuszeństwa człowieka, jak nie Ten, który sam jest Darem i źródłem wszelkiego obdarowania? Jak nie Duch, który „przenika głębokości Boże” i który jest Miłością Ojca i Syna?

— Dominum et Vivificantem, 37

Nasz wspaniały świat - który Ojciec tak bardzo umiłował, że posłał Syna swego Jednorodzonego, aby go zbawić (por. J 3,17) - jest teatrem niekończących się zmagań o naszą godność i tożsamość istot wolnych i duchowych. To zmaganie dorównuje ogromem apokaliptycznej walce opisanej w pierwszym czytaniu dzisiejszej Mszy św. Śmierć walczy przeciw Życiu: «kultura śmierci» próbuje zapanować nad naszym pragnieniem życia, życia w pełni. Niektórzy odrzucają światło życia, wyżej ceniąc sobie «bezowocne czyny ciemności» (Ef 5, 11). Ich żniwem jest niesprawiedliwość, dyskryminacja, wyzysk, oszustwo i przemoc. W każdej epoce miarą ich pozornego sukcesu jest śmierć niewinnych. W naszym stuleciu, jak nigdy przedtem w dziejach, «kultura śmierci» przybrała społeczne i instytucjonalne pozory legalności, które mają usprawiedliwić najstraszliwsze zbrodnie przeciw ludzkości: ludobójstwo, «ostateczne rozwiązania», «czystki etniczne» oraz masowe «odbieranie życia istotom ludzkim jeszcze przed ich narodzeniem lub przed nadejściem śmierci naturalnej».

— Homilia podczas mszy św. kończącej VIII ŚDM, Cherry Creek State Park

Możemy jednak, drodzy młodzi, mówić także o zatruciu idei i obyczajów, które może doprowadzić do unicestwienia człowieka. Tą trucizną jest grzech, z którego rodzi się kłamstwo.

Prawda i kłamstwo. Musimy wiedzieć, że nazbyt często kłamstwo jawi się jako prawda. Dlatego trzeba umieć odróżniać prawdę - Słowo, które przychodzi od Boga, od pokusy, która pochodzi od "ojca kłamstwa". Chcę tu mówić o grzechu, jakim jest negacja Boga, odrzucenie światła. Jak mówi Ewangelia św. Jana: "światłość prawdziwa" była na świecie - Słowo, przez które stał się świat, "lecz świat Go nie poznał" (por. J 1, 9-10).

— Rozważania podczas Czuwania Modlitewnego, Santiago de Compostela

Linki zewnętrzne

• Hasło "Kłamstwo" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich