Konsumizm

Z Centrum Myśli Jana Pawła II - WIKIJP2
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania 
Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Jerzy GOCKO SDB


Konsumizm – konsumpcjonizm (łac. „consumere” – spożywać, używać, zużywać) – przejaw ideologii (występującej raczej w praktyce, w modelach i wzorach codziennego życia: praca, czas wolny, konsumpcja, niż w zwartej teorii) podporządkowującej wewnętrzne i duchowe wymiary życia człowieka temu, co jest w nim materialne i instynktowne; także pewnego rodzaju zjawisko kulturowe lub koncepcja życia, która przedkłada dynamikę posiadania nad świadomość bycia. Jest jedną z możliwych płaszczyzn alienacji człowieka, połączonej z utratą autentycznego sensu istnienia, w której człowiek nie uznając wartości i wielkości osoby w samym sobie i bliźnim, pozbawia się możliwości przeżycia w pełni swego człowieczeństwa i nawiązania relacji solidarności we wspólnocie z innymi ludźmi, do której został stworzony przez Boga [1]. Stanowi przejaw mentalności związanej z hedonistyczną i utylitarystyczną wizją samorealizacji człowieka, przy czym nie dotyczy ona tylko pojedynczego człowieka, ale swym zasięgiem obejmuje także całe systemy i struktury społeczne [2].

Konsumizm jest zawsze wyrazem fałszywej koncepcji człowieka, zafałszowania ludzkiej wolności oraz prawdziwego dobra człowieka; jest wynikiem wielorakiej, czasem bezpośrednio nieuchwytnej manipulacji człowiekiem ze strony całych organizacji życia zbiorowego, systemów produkcji oraz nacisku środków społecznego przekazu. Ta manipulacja dotyka zwłaszcza jednostki słabe, które poprzez różne współczesne formy konsumizmu usiłują wypełnić duchową pustkę, jaka powstaje w człowieku. Na płaszczyźnie ekonomicznej konsumizm pokrywa się z materializmem praktycznym lub z ekonomizmem, który oddziela i wzajemnie przeciwstawia kapitał i pracę. Obie te ideologie wyrażają również przekonanie o pierwszeństwie i nadrzędności tego, co materialne. Natomiast to, co duchowe i osobowe (działania człowieka, wartości moralne itp.), zostaje podporządkowane rzeczywistości materialnej [3].


Nauczanie Jana Pawła II nt. konsumizmu

Jan Paweł II pojęciem „konsumizm” określa styl życia, który wyżej stawia dążenie do tego, by mieć, aniżeli być, i chce więcej mieć nie po to, aby bardziej być, lecz by doznać w życiu jak najwięcej przyjemność\przyjemności [4]. Przy takim nastawieniu człowiek wikła się w sieć fałszywych i powierzchownych satysfakcji, podczas gdy powinien spotkać się z pomocą autentycznej i konkretnej realizacji swojej osobowości [5]. Te konkluzje potwierdzają, że za podstawowe wyznaczniki w określaniu konsumizm. można uznać kategorie „być” i „mieć”. Zostały one przywołane już przez Sobór Watykański II [6] i pogłębione przez Pawła VI [7]. Odwołuje się do nich także Jan Paweł II, który nie ogranicza się jednak do mówienia o zagrożeniach w tym, co jawi się jako „nowe”, lecz próbuje rozpoznawać pozytywne symptomy i zachęca równocześnie do ich urzeczywistniania [8]. Według Papieża, posiadanie dóbr samo przez się nie doskonali człowieka, jeśli nie przyczynia się do dojrzewania i ubogacenia jego „być”, czyli realizacji powołania ludzkiego poprzez przyjęcie autentycznej hierarchii wartości. Zło nie polega na „mieć” jako takim, ale na takim „posiadaniu”, które nie uwzględnia jakości i uporządkowanej hierarchii posiadanych dóbr. Jakości i hierarchii, które płyną z podporządkowania dóbr i dysponowania nimi „byciu” człowieka i jego prawdziwemu powołaniu [9].

Na właściwą wizję życia w kontekście konsumizm w znacznym stopniu rzutuje także przyjęta koncepcja rozwoju. Mechanizm rozwoju człowieka opiera się, podobnie jak w przypadku konsumpcji, na zależności pomiędzy potrzebą i jej zaspokajaniem. Potrzeby ludzkie domagają się – zgodnie z naturą człowieka – zaspokojenia przez wartości, które są tworzone ludzkim wysiłkiem. Ten wysiłek w zaspokajaniu potrzeb, zwłaszcza gdy chodzi o potrzeby osobowe, powoduje zmianę w samej strukturze potrzeb, w tym także zmianę jakościową. Fakt ten wymusza większą ilość dóbr doskonalszych, a więc i większych wysiłków, co jest motorem rozwoju. Jan Paweł II zauważa, że rozwój jest wtedy rzeczywisty, gdy odbywa się w zgodzie z najgłębiej rozumianą naturą ludzką; gdy dotyczy nie tylko dóbr materialnych, dających się zużyć lub użyć, lecz jeśli zapewnia realizację innych praw człowieka: tożsamości kulturowej, praw osobistych, społecznych, politycznych [10]. Rozwój natomiast jest fałszywy, gdy odnosi się jedynie do kategorii „mieć”. Nie może on tylko polegać na użyciu, na władaniu i nieograniczonym posiadaniu rzeczy stworzonych i wytworów przemysłu, ale nade wszystko na podporządkowaniu posiadania, panowania i użycia podobieństwu człowieka do Boga oraz jego powołaniu do nieśmiertelności [11].

Bezpośrednim skutkiem konsumizm jest degradacja godności osoby ludzkiej. Nastawienie konsumpcyjne, wywołujące coraz to nowe potrzeby człowieka i nowe sposoby ich zaspokajania, ostatecznie obraca się przeciwko człowiekowi i prowadzi do wytworzenia nawyków konsumpcyjnych i stylów życia obiektywnie niegodziwych lub szkodliwych dla fizycznego i duchowego zdrowia [12]. W tym kontekście konsumpcja, która winna być posługiwaniem się dobrami materialnymi w celu zaspokojenia rzeczywistych potrzeb człowieka, tzn. w celu przyczynienia się lub umożliwienia stworzenia warunków jego harmonijnego rozwoju, staje się marnotrawstwem tychże dóbr. W parze z tym – zauważa Jan Paweł II – idzie jakieś nadużycie wolności jednych, co łączy się właśnie z niekontrolowaną etycznie postawą konsumpcyjną, przy równoczesnym ograniczeniu wolności drugich, tych, którzy odczuwają dotkliwie braki, którzy zostają zepchnięci w warunki nędzy i upośledzenia [13]. Niewłaściwy stosunek do dóbr materialnych zostaje przeniesiony także na inne obszary życia człowieka, co szczególnie widoczne jest w postawie egoizmu oraz w deprecjacji ludzkiej cielesności [14]. Następstwami konsumizmu są również liczne zagrożenia o charakterze społecznym: niesprawiedliwy podział dóbr i ogromne dysproporcje w poziomie zamożności pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi i całymi narodami [15], błędne koncepcje rozwoju ekonomicznego i postępu naukowo-technicznego [16], zniszczenie środowiska naturalnego [17], kryzys rodziny [18], mentalność i zachowania godzące w życie [19], pornografia i prostytucja [20] oraz wszelkiego rodzaju uzależnienia, jak narkomania, alkoholizm itp. [21]. Konsumpcyjny styl życia przyczynia się także do zanegowania potrzeby wiary, prowadząc w ten sposób do postaw życiowych ściśle powiązanych z sekularyzmem, ateizmem i tzw. humanizmem bez Boga, a w końcu również z permisywizmem moralnym [22]. Zasadę samowystarczalności z dziedziny materialnej rozciąga się więc na całą rzeczywistość ludzką.

Należy jednak zaakcentować, że Jan Paweł II nie przekreśla samego dążenia do coraz lepszych i bardziej zadowalających warunków życia oraz większej zamożności. Uznaje jednak za błędny styl życia, w którym dążenie do tego, aby „mieć”, jest umieszczane wyżej aniżeli dążność do „być”, i w którym pragnienie, żeby więcej „mieć”, nie wiąże się z tym, aby bardziej „być”, lecz by doświadczyć w życiu możliwie najwięcej przyjemności [23]. Funkcja profetyczno-krytyczna i zarazem wychowawcza Kościoła w przezwyciężaniu konsumpcyjnego stylu życia jest o tyle istotna, że w samym systemie gospodarczym brak kryteriów pozwalających na poprawne odróżnienie nowych i doskonalszych form zaspokajania ludzkich potrzeb od potrzeb sztucznie stwarzanych. Już samo ustalenie zakresu i rodzaju potrzeb wymaga uprzedniego sformułowania koncepcji rozwoju osobowego. Tutaj niezbędne okazuje się odwołanie do integralnej antropologii, która nie może pominąć elementu transcendentnego w człowieku i jego ostatecznego celu. Praktyczną odpowiedzią na zagrożenia płynące z „cywilizacji konsumpcji” jest dzieło nowej ewangelizacji, polegające między innymi na budowaniu cywilizacji bardziej ludzkiej („cywilizacji miłości”), na tworzeniu nowej kultury życia oraz na kształtowaniu właściwej hierarchii wartości [24]. W przezwyciężaniu postaw absolutyzujących konsumizm konieczna wydaje się również interwencja władz publicznych oraz współpraca na polu wychowania i kultury wszystkich podmiotów życia społeczno-gospodarczego [25]. Winna ona obejmować przygotowanie konsumentów do odpowiedzialnego korzystania z prawa wyboru, jak i kształtowanie głębokiego poczucia odpowiedzialności u producentów, a zwłaszcza u specjalistów w dziedzinie społecznego przekazu.

Przypisy

  1. ↑ Centessimus annus 41
  2. ↑ por. Centessimus annus 19; 36; 49
  3. ↑ por. Laborem exercens 13
  4. ↑ Centessimus annus 36
  5. ↑ Centessimus annus 41
  6. ↑ por. Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes 35
  7. ↑ por. Paweł VI. Encyklika Populorum progressio 18-19; 49
  8. ↑ por. Przemówienie „Więcej mieć czy bardziej być”, Gdańsk, 12.06.1987
  9. ↑ Solicitudo Rei Socialis 28
  10. ↑ por. Solicitudo Rei Socialis 32-33
  11. ↑ Solicitudo Rei Socialis 29
  12. ↑ por. Christifideles laici 40; Evangelium Vitae 23; Orędzie na Światowy Dzień Pokoju. 1990, nr 13
  13. ↑ Redemptor hominis 16; por. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju. 1993, nr 3
  14. ↑ por. Pastores dabo vobis 7-8
  15. ↑ por. Veritatis Splendor 80; Evangelium Vitae 3; 23; Ecclesia in Africa 40; Pastores dabo vobis 58; Solicitudo Rei Socialis 19; Tertio Millenio Adveniente 51; Centessimus annus 35
  16. ↑ por. Solicitudo Rei Socialis 14
  17. ↑ Orędzie na Światowy Dzień Pokoju. 1990; Centessimus annus 38
  18. ↑ por. Familiaris consortio 6
  19. ↑ por. Familiaris consortio 30; Christifideles laici 40; Evangelium Vitae 12
  20. ↑ Veritatis Splendor 80; Evangelium Vitae 3; Familiaris consortio 76; Christifideles laici 38; Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus 4,4
  21. ↑ por. List do Rodzin Gratissimam sane 13-14
  22. ↑ por. Dominus et Vivificantem 56; Pastores dabo vobis 7-8; Christifideles laici 4; 34; Pastores dabo vobis 6; Reconciliatio et paenitentia 18; Fides et ratio 46; 90; Catechesi tradendae 35; Redemptoris missio 50
  23. ↑ por. Centessimus annus 36
  24. ↑ por. List do Rodzin Gratissimam sane 13; Przemówienie do uczestników X Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej przez Papieską Radę ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia „Powołani do budowania cywilizacji miłości”, Rzym, 25.11.1995; Evangelium Vitae 26-27
  25. ↑ por. Centessimus annus 43-44; Evangelium Vitae 20

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

Inne dokumenty Kościoła

  • Sobór Watykański II. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes
  • Paweł VI. Encyklika Populorum progressio

Publikacje innych autorów

  • J. Mariański. Kościół a współczesne problemy społeczno-moralne. Kwestie wybrane. Lublin 1992
  • A. Drożdż. Konsumizm. Ocena moralna na podstawie encyklik Jana Pawła II. Tarnów 1997
  • J. Gocko. Moralno-społeczne aspekty konsumizmu w świetle społecznego nauczania Kościoła. „Saeculum Christianum” 6:1999 z. 2

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o konsumizmie

Ogromnie pouczające powinno stać się niepokojące stwierdzenie dotyczące okresu najnowszego: obok nędzy niedorozwoju, której nie można tolerować, stoimy w obliczu pewnego „niedorozwoju”, który także jest niedopuszczalny, bowiem tak samo jak niedorozwój sprzeciwia się on dobru i prawdziwemu szczęściu. Nadrozwój, polegający na nadmiernej rozporządzalności wszelkiego typu dobrami materialnymi na korzyść niektórych warstw społecznych, łatwo przemienia ludzi w niewolników „posiadania” i natychmiastowego zadowolenia, nie widzących pewnego horyzontu, jak tylko mnożenie dóbr już posiadanych lub stałe zastępowanie ich innymi, jeszcze doskonalszymi Jest to tak zwana cywilizacja „spożycia” czy konsumizm, który niesie z sobą tyle „odpadków” i „rzeczy do wyrzucenia”. Posiadany przedmiot, zastąpiony innym, doskonalszym, zostaje odrzucany bez uświadomienia sobie jego ewentualnej trwałej wartości dla nas lub dla kogoś uboższego.


Jedynym celem, który się bierze pod uwagę, jest własny dobrobyt materialny. Tak zwana „jakość życia” jest interpretowana najczęściej lub wyłącznie w kategoriach wydajności ekonomicznej, nie uporządkowanego konsumpcjonizmu, atrakcji i przyjemności czerpanych z życia fizycznego, natomiast zapomina się o głębszych — relacyjnych, duchowych i religijnych — wymiarach egzystencji.


Inną jeszcze praktyczną formę odpowiedzi na komunizm stanowi społeczeństwo dobrobytu albo społeczeństwo konsumpcyjne. Dąży ono do zadania klęski marksizmowi na terenie czystego materializmu, poprzez ukazanie, że społeczeństwo wolnorynkowe może dojść do pełniejszego aniżeli komunizm zaspokojenia materialnych potrzeb człowieka, pomijając przy tym wartości duchowe.


Linki zewnętrzne

Źródło: „http://www.wikijp2.pl/index.php?title=Konsumizm&oldid=4970”