Prawo naturalne

 Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Franciszek GRENIUK 

Prawo naturalne - człowiek stworzony przez Boga został obdarzony różnymi darami, w tym zwłaszcza możliwością rozumnego poznania i wolnością działania. Ta wolność działania przejawia się głównie w możliwości wybierania i podejmowania rozumnych decyzji. Dzięki temu człowiek ma możliwość rozeznania i realizacji tego, czego Bóg oczekuje od niego – jako świadomego i wolnego sprawcy swych czynów. To rozeznanie myśli Bożej i Bożych planów odnośnie siebie wiąże się z ryzykiem błędu, zarówno w rozeznawaniu, jak i podejmowaniu decyzji. Pomocą dla człowieka są drogowskazy w postaci zasad moralnych, czyli zespołu norm moralnych, różnych od obyczajowych i stanowionych. Normy obyczajowe nie są bowiem ściśle obowiązujące, zachowanie zaś stanowionych może być egzekwowane za pomocą środków prawnie przewidzianych i obranych przez kompetentną władzę zwierzchnią.

Chrześcijańskie ujęcie prawa naturalnego

Normy moralne, łącznie z pojęciem celu człowieka oraz z zespołem wartości, stanowią o porządku moralnym, którego ostatecznym twórcą i gwarantem jest Bóg. Bóg obdarza człowieka możnością rozpoznawania tych norm. Dokonuje się to poprzez poznanie przez człowieka siebie samego, swojej natury, poprzez refleksję nad tym, kim jest. Ponadto Bóg kieruje ku człowiekowi swe pouczenie na temat tych norm w Objawieniu oraz poprzez oddziaływanie Ducha Świętego, który udzielając oświecenia, prowadzi człowieka po drogach wyznaczanych przez „nowe prawo” łaski.

Rozpoznanie norm moralnych, na podstawie znajomości natury człowieka, jest przedmiotem refleksji filozoficznej i teologicznej dotyczącej problematyki prawa naturalnego. Natomiast normami zawartymi w Objawieniu Bożym zajmują się nauki biblijne i teologiczne. Do tych ostatnich należy refleksja nad „nowym prawem” Chrystusa.

Idea prawa naturalnego jest obecna w Starym Testamencie (por. Księgi Przysłów, Koheleta, Mądrości, Syracha), jak również w Nowym Testamencie – na kartach Ewangelii i w listach św. Pawła. Do tej idei nawiązuje Jezus, podając np. „katalog grzechów” (Mk 7,8-13), pouczając o zabójstwie, cudzołóstwie, gniewie, przysiędze (por. Mt 5,21-48), formułując tzw. „złotą regułę” moralności naturalnej: Wszystko więc, co byście chcieli, by ludzie wam czynili, i wy im czyńcie (Mt 7,12; Łk 6,3). Za obowiązujące i niezbędne do zbawienia uznaje przykazania Dekalogu. Także św. Paweł miał wyraźną świadomość istnienia naturalnego prawa moralnego. Poganie, nie posiadający tak jak Żydzi prawa objawionego, mają możliwość poznania wymagań moralnych dzięki rozumowi, który rozpoznaje prawo wpisane w naturę, zobowiązuje do wybierania dobra i unikania zła (por. Rz 1,18-22; 2,12-16).

Idea prawa naturalnego występowała w myśli filozoficznej greckiej i rzymskiej, u takich autorów jak Platon, Arystoteles, Cyceron, Seneka, Lukan. Pełniejsze opracowanie systemowe znalazło prawo naturalne u św. Tomasza z Akwinu, który jest twórcą klasycznej definicji tego prawa. Utrzymuje on, że prawo naturalne jest niczym innym jak uczestnictwem prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym – lex naturalis nihil aliud est quam participatio legis aeternae in creatura rationali . Kilkuwiekowa tradycja interpretacji takiego rozumienia prawa naturalnego w tradycji tomistycznej ulegała ewolucji. W historii zachodnioeuropejskiej myśli filozoficznej można wyróżnić cztery odmienne koncepcje prawa naturalnego: kosmologiczno-teologiczna starożytności, psychologiczno-teologiczna św. Augustyna, średniowieczna bytowo-analogiczna św. Tomasza oraz epistemologiczno-idealistyczna. Koncepcja upowszechniona w myśli neotomistycznej sprowadza się do przekonania, że prawo naturalne to: sama natura rozumna człowieka; zobiektywizowane poznanie tej natury dzięki naturalnemu uzdolnieniu (habitus primorum principiorum moralium); głos sumienia, czyli samoświadomości moralnej konkretnego człowieka w konkretnej sytuacji odnośnie wartości moralnej i powinności wykonania konkretnego czynu (dictamen conscientiae).

Prawo naturalne w nauczaniu Jana Pawła II

W refleksji filozoficznej, teologicznej i społecznej przyjmuje się ogólnie, że wyrazem prawa naturalnego są tzw. prawa człowieka. Ich pojmowanie i katalog Jan Paweł II wyłożył w encyklice Redemptor hominis (nr 17), a także w przemówieniu na XXXIV sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (2.10.1979) oraz w orędziu na Światowy Dzień Pokoju w 1999 roku. Do tego rodzaju praw Papież zaliczył: prawo życia, wolności, wyznawania własnej religii, prawo do pracy, do uczestniczenia w życiu politycznym i społecznym oraz prawo do własności. Znaczenie tych praw w życiu narodów podkreślił Jan Paweł II w przemówieniu na Zamku Królewskim w Warszawie (8.06.1987).

W ramach filozofii i teologii personalistycznej koncepcja prawa naturalnego opiera się na pojmowaniu go w odniesieniu do znaczenia osoby ludzkiej, rozpatrywanej pod względem wszystkich jej istotnych relacji osobowych . Najpełniejszy wykład na temat naturalnego prawa moralnego podał Jan Paweł II w encyklice Veritatis splendor. Koncepcję tego prawa ujmuje w kontekście prawdy o godności osoby ludzkiej, przysługującej jej wolności i rozumnego porządku, według którego człowiek jest powołany przez Stwórcę do kierowania i regulowania swoim życiem i swoim działaniem . Życie moralne człowieka wymaga twórczego myślenia i inteligencji właściwych osobie, bo to osoba jest źródłem i przyczyną własnych czynów. Bóg powołuje człowieka do uczestnictwa w swojej opatrzności, pragnąc za pośrednictwem jego samego, to znaczy poprzez jego rozumne i odpowiedzialne zaangażowanie, kierować światem: nie tylko światem natury, ale i światem osób ludzkich . W tym znaczeniu prawo naturalne jawi się jako ludzki wyraz odwiecznego prawa Bożego. Rozpoznanie wymagań tego prawa umożliwia człowiekowi czynienie dobra i unikanie zła. Możliwość ta jest natomiast oparta na umiejętności rozróżniania dobra i zła dzięki światłu naturalnego rozumu, które jest w człowieku odblaskiem Bożego oblicza. W wykładzie nauki o prawie naturalnym Jan Paweł II odwołuje się do tomistycznej doktryny, jaka znalazła pełniejszy wyraz w nauczaniu Leona XIII (por. encyklika „Libertas praestantissimum”) oraz w nauczaniu Soboru Watykańskiego II . W obu wymienionych źródłach Kościół nawiązywał również do nauczania św. Augustyna .

W kontekście koncepcji prawa naturalnego Jan Paweł II omówił problem słusznej autonomii, leżącej u podstaw życia moralnego człowieka, osobowego podmiotu swoich czynów . prawo moralne, w tym prawo naturalne, pochodzi od Boga i w Nim ma zawsze swe źródło. Mimo to człowiek zachowuje własną autonomię moralną, ponieważ to prawo jest zarazem własnym prawem człowieka. Skoro bowiem prawo naturalne jest niczym innym jak światłem rozumu wlanym przez Boga, to dzięki niemu człowiek wie, co należy czynić, a czego unikać. To światło Bóg podarował ludziom w akcie stworzenia. Dlatego słuszna autonomia rozumu praktycznego oznacza, że człowiek posiada w samym sobie własne prawo, otrzymane od Stwórcy . Nie oznacza ona jednakże możności, czyli uprawnienia tworzenia przez sam rozum wartości i norm moralnych. Człowiek je jedynie odkrywa, odczytuje poprzez znajomość własnej rozumnej natury i rozpoznanie własnej godności osobowej. Autonomia prowadząca do negacji uczestnictwa rozumu praktycznego w prawie wiecznym, czyli w mądrości Stwórcy i Boskiego Prawodawcy, sprzeciwiałaby się prawdzie o człowieku, znajdującej się u podstaw właściwego rozumienia porządku moralnego. Prawdziwa autonomia moralna człowieka nie oznacza bynajmniej odrzucenia, ale właśnie przyjęcie prawa moralnego .

Zobowiązujące prawo Boże nie wyklucza wolności człowieka. Wolność człowieka i prawo Boże spotykają się i są powołane, aby się wzajemnie przenikać, czego wyrazem jest dobrowolne posłuszeństwo człowieka wobec Boga oraz bezinteresowna dobroć Boga wobec człowieka . Dzięki temu posłuszeństwu człowiek trwa w prawdzie i przez to w pełni odpowiada swej ludzkiej godności. Jan Paweł II przytacza nauczanie Soboru Watykańskiego II, który w tym zakresie nauczał: godność człowieka wymaga, aby działał ze świadomego i wolnego wyboru, to znaczy osobowo, od wewnątrz poruszony i naprowadzony, a nie pod wpływem ślepego popędu wewnętrznego lub też zgoła przymusu zewnętrznego. Taką zaś wolność zdobywa człowiek, gdy [...] dąży do swego celu drogą wolnego wyboru . Posłuszeństwo okazywane prawu Bożemu nie ma charakteru heteronomicznego, tak jakby życie moralne polegało na wypełnianiu obcej woli absolutnej wszechmocy, zewnętrznej wobec człowieka i przeciwnej jego wolności . Miałaby wówczas miejsce heteronomia, a tym samym swoista forma alienacji. Ponieważ posłuszeństwo prawu Bożemu implikuje rzeczywisty udział rozumu i woli człowieka w Bożej mądrości i opatrzności, dlatego można mówić o teonomii czy też o teonomii uczestniczącej. Poddając się prawu, wolność poddaje się prawdzie stworzenia. Dlatego trzeba dostrzec w wolności człowieka obraz i bliskość Boga, który jest obecny we wszystkich .

Prawo naturalne – według nauczania papieskiego – jest podstawą budowania na zdrowych fundamentach całego życia społecznego oraz bazą dla stanowionego prawa cywilnego. Prawo naturalne, będące doskonałym dziełem Stwórcy, dostarcza solidnych podstaw, na których człowiek może wznosić budowlę zasad moralnych, kierujących jego wyborami. Ustanawia ono również niezbędną podstawę moralną do budowania wspólnoty ludzkiej. Wreszcie, dostarcza koniecznej podstawy dla prawa cywilnego, które jest z nim związane, albo przez refleksję, która wyprowadza wnioski z jego zasad, albo przez uzupełnienia o charakterze pozytywnym i prawnym .