Starość

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Antoni BARTOSZEK , Andrzej Zwoliński

Starość – okres życia następujący po wieku dojrzałym; w wymiarze biologicznym – wiąże się z osłabieniem funkcji życiowych, niekiedy także z chorobami i przejawami zniedołężnienia; osłabionym funkcjom fizycznym towarzyszą często zmiany w psychice (np. zamknięcie się w sobie, zmniejszona aktywność); w wymiarze społecznym − oznacza zakończenie aktywności zawodowej (emerytura, renta), połączone czasami z osłabieniem więzi społecznych; dla ludzi wierzących – okres przygotowania na „przejście” do wieczności.

Starość to pewien umowny (po 60 lub 65 latach), a zarazem długi okres życia jednostki, będący fragmentem swoistego, maksymalnego trwania życia; jakościowo charakteryzuje jednostkę żyjącą w warunkach znacznego już nagromadzenia biologicznych, psychologicznych i socjoekonomicznych znamion starczych. Wiek kalendarzowy rzadko koresponduje z wiekiem subiektywnym, a regułą jest, że ludzie czują się młodziej w stosunku do wieku kalendarzowego. Starość charakteryzuje się życiem przeszłością, bilansowaniem minionego czasu, odczuciem szybkiego jego mijania. Jest czasem duchowego owocowania. Na ogół starzy ludzie mają zachowane poczucie ciągłości swego życia, chociaż w stanach chorobowych może ono ulec zaburzeniu, zerwaniu.

Według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) osoby starsze dzielą się na trzy grupy: osoby w podeszłym wieku (między 60. a 75. rokiem życia), w wieku starczym (między 75. a 90. rokiem życia) oraz osoby w wieku sędziwym (powyżej 90. roku życia). Z racji biologicznych zwykło się wyodrębniać następujące rodzaje starości: wczesną starość (45-60 lat), starość właściwą (60-75 lat), długowieczność (75-90 lat) oraz makrobiotyzm, czyli wyjątkową długowieczność (ponad 90 lat).

Ludzie starzy stanowią bardzo zróżnicowaną grupę pod względem swoich potrzeb i problemów. Z kulturowego punktu widzenia można zaobserwować ambiwalentne postawy wobec ludzi starych, które pozostają w drastycznym, a nieraz żenującym kontraście do należnego wiekowi szacunku.

Nauczanie Kościoła nt. starości

Wiele ludów w różnych kręgach kulturowych z wiekiem człowieka i należnym mu doświadczeniem życiowym wiąże władzę oraz szacunek i wysoką pozycję społeczną ludzi starych. Świadczą o tym liczne przykłady z literatury staroegipskiej, mezopotamskiej, helleńskiej, dalekowschodniej, afrykańskiej czy południowoamerykańskiej. Wyrazem szacunku dla mądrości ludzi starych była geruzja – rada starców, która występowała w różnej formie w wielu kulturach.

Biblia przedstawia starość jako pożądany i związany z błogosławieństwem Boga etap życia. Szacunek i cześć dla rodziców jest warunkiem osiągnięcia długowieczności . Kodeks świętości w Księdze Kapłańskiej ustanawia surowe sankcje: "Ktokolwiek złorzeczy ojcu lub matce, będzie ukarany śmiercią; złorzeczył ojcu lub matce, ściągnął śmierć na siebie" . Literatura mądrościowa Biblii wiąże starość z mądrością: "Naucz nas liczyć dni nasze, abyśmy osiągnęli mądrość serca" ; "Starcom więc przystoi mądrość" . Na godną starość trzeba sobie zapracować: "Jeśli w młodości nie nazbierałeś, jakim sposobem znajdziesz na starość" . Biblia odróżnia starca godnego od cudzołożnego, ogołoconego z rozumu . "Wieńcem starców jest wielkie doświadczenie, a chlubą ich bojaźń Pańska" . Psalmista modli się: "Nie odtrącaj mnie w czasie starości, gdy siły ustaną, nie opuszczaj mnie" .

Starość może być godna czci, ale też może być odstręczająca w swym wyrazie moralnym, czego obrazem jest opowiadanie o Zuzannie i starcach . Czcigodnym starcem jest Eleazar, który nie chciał udawać dla ratowania życia, jak go namawiali życzliwi młodsi, aby nie dać złego przykładu młodym . Starość nie liczy się więc latami, lecz zdolnością przekazywania mądrości, osobistym świadectwem wiary, roztropnością: "Starość jest czcigodna nie przez długowieczność i liczbą lat się jej nie mierzy: sędziwością u ludzi jest mądrość, a miarą starości – życie nieskalane" ; "Lepszy młodzieniec ubogi, lecz mądry, od króla starego, ale głupiego, co już nie umie korzystać z rad" .

W Nowym Testamencie nauka o starości została udoskonalona i dopełniona. Jan Chrzciciel rodzi się ze starej matki , a świadectwo o Jezusie dają staruszkowie: Symeon i Anna . Przełożeni są nazywani "starszymi"” (gr. presbyteroi), zarówno u Żydów, jak i u chrześcijan . Ojciec rodziny aż do późnej starości posiada w domu najwyższą władzę , a młodzi są pouczani, że powinni otaczać starców czcią . Dwudziestu czterech starców z Apokalipsy przedstawia przełożonych Kościoła. Starzenie się jest też obrazem procesu zasklepiania się i wrogości wobec Chrystusa – chodzi o człowieka, który pozostaje w cieniu grzechu i jest antytezą nowego człowieka . Dlatego Jezus mówił, że aby wejść do Królestwa, trzeba przyjąć postawę małego dziecka . Nikodem zaś zapytał Jezusa: "Jakżeż może się człowiek narodzić, będąc starcem?", i dowiedział się, że musi narodzić się z Ducha .

W praktyce Kościoła była rozwijana owa biblijna teologia starości.

Sobór Watykański II do szczególnych rodzajów apostolstwa rodzinnego zaliczył m.in. "zapewnienie starcom nie tylko niezbędnych środków do życia, ale także słusznego udziału w owocach postępu gospodarczego" . Głęboki szacunek i zaufanie oraz synowskie wsparcie w przeciwnościach losu i w osamotnieniu starości jest sposobem okazania wdzięczności i przyczynienia się do uświęcenia rodziców . Dla każdego powinno się znaleźć miejsce i zabezpieczenie warunków życia, "zwłaszcza, gdy idzie o tych, którzy z powodu choroby lub wieku muszą walczyć z większymi trudnościami" .

Nauczanie Jana Pawła II nt. starości

Aspekt moralny

Jan Paweł II wyróżnia trzy momenty tajemnicy ludzkiego istnienia: narodziny życia, jego rozwój i zmierzch. [...] starość jest trzecim etapem życia. Porównując rytmy biologicznego życia człowieka z cyklami życia przyrody, nazywa za Cyceronem starość jesienią życia . Natomiast ludzi przeżywających starość określa jako „ludzi starych” , „ludzi starszych” , „ludzi w podeszłym wieku” , „starców” , przy czym to ostatnie określenie stanowi nawiązanie do przekazu biblijnego. Jan Paweł II używa również metafor w stosunku do osób starszych, chcąc uwypuklić istotne aspekty starości. Posługując się wyrażeniem strażnicy pamięci zbiorowej , podkreśla, iż osoby starsze, kreując w przeszłości rzeczywistość, dały podwaliny pod teraźniejszość, zaś za pomocą określenia żywe biblioteki wskazuje na bogactwo doświadczenia, z którego może czerpać kolejne pokolenie.

Problem starości Papież podejmował przede wszystkim w przemówieniach kierowanych do osób starszych, np. na spotkaniu z uczestnikami pielgrzymki Federacji Organizacji Emerytów i Osób Starszych (21 czerwca 1982), na spotkaniu z osobami starszymi w Walencji (8 listopada 1982). Syntezę moralnego nauczania na temat starości można odnaleźć w przemówieniu wygłoszonym podczas zorganizowanej przez Papieską Radę ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia konferencji „Kościół a ludzie starsi” (31 października 1998). Myśli, zawarte w tym przemówieniu, zostały rozwinięte i pogłębione w „Liście do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku” (1 października 1999), powstałym w roku ogłoszonym przez ONZ Rokiem Osób Starszych. Ważne uwagi na temat moralnych aspektów starości zostały przedstawione także w encyklice Evangelium vitae.

Jan Paweł II wskazuje na moralny wymiar starości, przedstawiając ją z jednej strony jako wartość, a z drugiej – jako zadanie. Ojciec Święty, akcentując przez cały okres pontyfikatu wartość ludzkiego życia, kładzie szczególny akcent na godność ludzkiej egzystencji w tych momentach i sytuacjach życiowych, w których człowiek jest słaby i cierpiący. Do takich sytuacji życiowych zalicza również okres starości. Papież pisze, iż jest to czas, szczególnie nacechowany mądrością, którą zwykle przynoszą lata doświadczeń . Sens starości przedstawia bardzo szeroko, opierając się na przekazie biblijnym. W Piśmie Świętym starość bowiem cieszy się poważaniem i jest otoczona czcią ; długie życie jest postrzegane jako znak Bożej łaskawości . Ojciec Święty przywołuje biblijne wzory osób starszych, które w historii zbawienia odegrały ważną rolę, m.in. Abrahama i Sarę (Rdz 17,15-22), Elżbietę i Zachariasza (Łk 1,5-25.39-79), Symeona i Annę (Łk 2,23-38) .

Starość, mając swoją specyficzną wartość, jawi się także jako moralne zadanie. Najpierw jest to zadanie dla samych ludzi starszych. Lata starości należy przeżywać w postawie ufnego zawierzenia Bogu […]; ten czas trzeba twórczo spożytkować, dążąc do pogłębienia życia duchowego przez usilniejszą modlitwę i gorliwą służbę braciom w miłości . Okres starości stanowi też konkretne wyzwanie moralne dla społeczeństwa, tym bardziej że charakterystycznym zjawiskiem naszych czasów jest wzrost przeciętnej długości życia, co w połączeniu ze spadkiem płodności prowadzi do wyraźnego starzenia się ludności świata . Pierwszą wspólnotą, która winna wspierać osoby starsze, jest rodzina, a przede wszystkim dzieci; są one do tego zobowiązane przez IV przykazanie Boże , a także przez inne biblijne napomnienia (por. Syr 3,12-15). Papież wyjaśnia, w czym winien wyrażać się szacunek wobec osób starszych: czcić ludzi starych znaczy spełniać trojaką powinność wobec nich: akceptować ich obecność, pomagać im i doceniać ich zalety , przy czym relacja między rodziną a ludźmi starszymi winna być postrzegana jako wymiana darów . Jan Paweł II wskazuje także na pomocniczą, w stosunku do rodziny, rolę instytucji opieki socjalnej i podkreśla, iż instytucje te winny kierować się nie tylko kryteriami sprawności organizacyjnej, ale dobrocią i wrażliwością .

Szacunek wobec osób starszych jest tym potrzebniejszy, im bardziej we współczesnym świecie dochodzą do głosu tendencje, które – w imię mitu młodości i sprawności fizycznej , używając kryteriów wydajności i użyteczności – spychają na margines ludzi starych jako zbędny ciężar , zmuszają ich do życia w samotności , a nawet propagują eutanazję . Zdecydowanie sprzeciwiając się eutanazji jako jednemu z najbardziej niepokojących objawów kultury śmierci oraz innym tendencjom zagrażającym osobom starszym, Papież kieruje do współczesnych ludzi apel: społeczeństwo powinno odkryć na nowo solidarność między pokoleniami, powinno odkryć sens i znaczenie starości; miarą jego cywilizacji jest ochrona, jaką otacza ono najsłabsze swoje jednostki .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Evangelium Vitae 8; 15; 18; 23; 26-27; 46; 57; 64; 85; 87-88; 90; 92; 94;
• Familiaris consortio 21-22; 27; 41; 46; 71; 77;
• List do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku (1.10.1999);
• List do Rodzin Gratissimam sane 15;
• Orędzie na Światową Konferencję na temat starzenia się ludności, 26.07.1982;
• Przemówienie do uczestników konferencji zorganizowanej przez Papieską Radę ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia: „O szacunek dla ludzi w podeszłym wieku”, 31.10.1998.

Publikacje innych autorów

• K. Wiśniewska-Roszkowska. Starość jako zadanie. Warszawa 1989;
• L. Dyczewski. Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze. Lublin 1994;
• Jesień i zima życia. „Ethos” 12:1999 nr 47 (numer poświęcony przede wszystkim problematyce starości).

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o starości

—

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• "starość, ludzie starsi"