Kultura śmierci

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: ks. Arkadiusz OLCZYK    

Kultura śmierci – całokształt postaw, działań i struktur, opartych przede wszystkim na ideologii nihilizmu, które zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym, są wymierzone przeciwko życiu człowieka.

Termin „kultura śmierci” funkcjonuje od dawna w języku literatury i teatru (A. Artaud, E. Ionesco, E. Cioran). W wypowiedziach Magisterium Kościoła występuje od Nadzwyczajnego Konsystorza Kardynałów (4-7.04.1991). Paralelnym określeniem jest „cywilizacja śmierci”. Kultura śmierci objawiła się w nowożytnym nihilizmie, który naznaczył mentalność zachodnią XX wieku wielopłaszczyznową pogardą wobec życia. Źródeł kultury śmierci należy szukać w różnych obszarach: metafizycznym – paradygmaty nihilistyczne (negacja życia i Boga) w filozofii M. Heideggera (człowiek jest „bytem ku śmierci”) i F. Nietzschego („Bóg umarł”); gnostyckim – wizja świata z natury „zepsutego” i „złego”, gdzie niemoralność jest drogą do wolności („woli mocy”); literaturze egzystencjalistycznej – negacja transcendentnych podstaw wartości życia: H. Hesse, J. P. Sartre, F. Dostojewski („jeśli Boga nie ma, wszystko nam wolno”); społeczno-politycznym – fałszywa demokracja, oparta na relatywizmie i permisywizmie moralnym, pragmatyzmie i utylitaryzmie społecznym; religijnym – ateizacja i sekularyzacja życia.

Nauczanie Jana Pawła II nt. kultury śmierci

Jan Paweł II upowszechnił i bliżej określił termin „kultura śmierci” w odniesieniu do pewnych znamion współczesnej kultury. Pojawia się on w encyklice Centessimus annus (nr 39). Natomiast bogatą panoramę przyczyn i przejawów kultury śmierci prezentuje encyklika Evangelium Vitae. Wcześniej Papież wielokrotnie mówił o upowszechnianiu się mentalności przeciw życiu .

Chcąc dobrze zrozumieć papieską interpretację pojęcia „kultury śmierci”, należy najpierw przywołać jego rozumienie kultury. Według Papieża, kultura wyraża człowieka, jego godność, służy jego dobru; jest sposobem jego istnienia; jest świadomym i wolnym działaniem człowieka, mającym na celu humanizację jego samego oraz środowiska, w którym żyje. Człowiek jest sprawcą kultury oraz jej ostatecznym celem . Jan Paweł II – w tak rozumianej kulturze – naczelne miejsce przyznaje promocji „Ewangelii życia” i od początku swego pontyfikatu niestrudzenie głosi chrześcijańskie orędzie godnego życia . Jednocześnie od początku z bólem demaskuje przejawy kryzysu nowożytnej kultury zachodniej, wyrażające się między innymi w zamachach na życie , w spisku przeciw życiu , czyli w tym, co skrótowo i syntetycznie określa kultura śmierci.

Określenie współczesnych negatywnych postaw i zjawisk wobec życia ludzkiego jako „kultura śmierci” ma więc charakter swoistego paradoksu terminologicznego; zawiera ono w sobie wyraźny zgrzyt, jakby brak logiki, bo przecież kultura – jako taka – jest czymś pozytywnym. Wydaje się, że Papież chce w ten sposób uwypuklić kontrast, jaki istnieje we współczesnej kulturze, która – pomimo powoływania się na wzniosłe hasła humanizmu i na prawa człowieka – stała się niszczycielką wartości, przyzwalając także na śmierć. Właśnie to społeczne przyzwolenie na niszczenie życia ludzkiego należy uznać za jeden z najistotniejszych przejawów kultury śmierci.

Jan Paweł II, wierny orędziu Chrystusa i Kościoła, żąda przyznania każdej osobie ludzkiej przysługującego jej prawa do życia we wszystkich fazach jej rozwoju, od chwili poczęcia do naturalnej śmierci, i we wszelkich warunkach, a więc niezależnie od tego, czy jest zdrowa czy chora, w pełni sprawna czy upośledzona, bogata czy biedna . Wielokrotnie powołuje się na soborowy katalog haniebnych wykroczeń przeciwko życiu ludzkiemu: [zabójstwo|zabójstwa]], ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja i dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, wysiłki w kierunku przymusu psychicznego; wszystko, co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą; a także nieludzkie warunki pracy . Wymienione zagrożenia uzupełnia wskazaniem innych form ukrytych zamachów na życie ludzkie . Należą do nich: mentalność antykoncepcyjna i aborcyjna , techniki sztucznej reprodukcji , badania prenatalne prowadzące do aborcji eugenicznej , rozwiązywanie problemów demograficznych poprzez różne formy polityki antynatalistycznej , utylitarne rozwiązywanie problemu cierpienia, starości oraz niepełnosprawności przez oficjalne i zamaskowane formy eutanazji .

Ojciec Święty nie tylko wskazuje przejawy kultury śmierci w świecie współczesnym, ale także obnaża jej podstawowe przyczyny. Zalicza do nich: promocję wypaczonej wizji człowieka i jego autonomii, wynaturzoną koncepcję ludzkiej wolności , osłabienie wrażliwości na Boga i człowieka , kult działania przy wykorzystaniu osiągnięć techniki, by kontrolować narodziny i śmierć , lansowanie konsumizmu i materializmu praktycznego, skutkującego utylitaryzmem i hedonizmem , deformację sumienia i ślepotę moralną .

Odczytując „znaki czasu” współczesności, Papież stwierdza, iż stoimy wobec nadludzkiego, dramatycznego zmagania między złem i dobrem, między śmiercią a życiem, między kulturą śmierci i kulturą życia . Wiek XX nazywa wiekiem Kainowym, gdzie spisek przeciw życiu jest zaprogramowany w sposób naukowy i systematyczny, tworząc struktury grzechu . Biorą w nim udział instytucje międzynarodowe i środki społecznego przekazu, propagując kampanie upowszechniające antykoncepcję, sterylizację, aborcję oraz eutanazję . Zdaniem Papieża, znaczna część opinii publicznej w imię prawa do indywidualnej wolności usprawiedliwia zamachy na życie i wręcz domaga się ich legalizacji prawnej oraz aprobaty państwa dla nich .

Opis dramatycznych znamion kultury śmierci stanowi, według Jana Pawła II, wyjątkowe wyzwanie dla Kościoła. Papież jest przekonany, że przyszłość należy do kultury życia i miłości, a nie do kultury śmierci. Fundamentem tej nadziei jest sam Chrystus, Pan Życia, który przez swoje wcielenie i zmartwychwstanie potwierdził nie tylko wartość życia ludzkiego, ale też jego ostateczne zwycięstwo. Dlatego Papież apeluje o solidarne zaangażowanie ludzi dobrej woli w nową ewangelizację na rzecz „cywilizacji życia”, broniącej jego świętości i nienaruszalności na każdym etapie istnienia, od poczęcia do naturalnej śmierci .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Centessimus annus 39
• Christifideles laici 38
• Evangelium Vitae 12; 21-22; 26; 28; 95; 100
• Homilia w uroczystość św. Józefa Nie ulegajcie kulturze śmierci, Castellammare di Stabia, 19.03.1992
• Przesłanie z okazji 50. rocznicy zakończenia w Europie II wojny światowej, 1995
• Przemówienie do uczestników kongresu zorganizowanego z okazji 1. rocznicy ogłoszenia encykliki Evangelium vitae Twórzmy kulturę życia, Rzym, 23.04.1996
• Przemówienie do uczestników VII Zgromadzenia Papieskiej Akademii Pro Vita: Życie zwycięży, Rzym, 3.03.2001

Publikacje innych autorów

• Janusz Nagórny, Ewangelia życia wobec kultury śmierci [w:] Życie – dar nienaruszalny, red. Antoni Młotek, Tadeusz Reroń, PFT, Wrocław 1995
• Janusz Nagórny, Między „kulturą śmierci” a „kulturą życia” – wyzwania współczesności [w:] Jan Paweł II, Evangelium vitae: tekst i komentarze, red. T. Styczeń, J. Nagórny, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997
• Wojciech Bołoz, Życie w ludzkich rękach: podstawowe zagadnienia bioetyczne, Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej, Adam, Warszawa 1997
• Stanisław Warzeszak, U źródeł współczesnej kultury śmierci, Warszawskie Studia Teologiczne 10/1997
• Paweł Bortkiewicz, W służbie życia, Wydaw. Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1999
• Ireneusz Mroczkowski, Zmagania między kulturą życia i kulturą śmierci, Roczniki Teologiczne 46/1999 z.3
• Wojciech Polak, Chrześcijańskie orędzie o życiu w kontekście współczesnych zagrożeń życia ludzkiego, Studia Gnesnensia 13/1999

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o kulturze śmierci

W rzeczywistości nie brak znaków zapowiadających to zwycięstwo w naszych społeczeństwach i kulturach, choć noszą one tak silne piętno „kultury śmierci”. Nasz obraz sytuacji byłby zatem jednostronny i mógłby skłaniać do przyjęcia jałowej postawy rezygnacji, gdybyśmy ujawniając zagrożenia życia nie wskazali także znaków pozytywnych, których oddziaływanie możemy zaobserwować we współczesnym społeczeństwie.

— Evangelium vitae, 26

Ale odpowiedzialność spada też na prawodawców, którzy poparli i zatwierdzili prawa dopuszczające przerywanie ciąży oraz — w takiej mierze, w jakiej sprawa ta od nich zależy — na zarządzających instytucjami służby zdrowia, w których dokonuje się przerywania ciąży. Ogólna i nie mniej poważna odpowiedzialność spoczywa zarówno na tych, którzy przyczynili się do rozpowszechnienia postawy permisywizmu seksualnego i lekceważenia macierzyństwa, jak i na tych, którzy powinni byli zatroszczyć się — a nie uczynili tego — o skuteczną politykę rodzinną i społeczną, wspomagającą rodziny, zwłaszcza wielodzietne albo zmagające się ze szczególnymi trudnościami materialnymi i wychowawczymi. Na koniec, nie należy lekceważyć zorganizowanego sprzysiężenia, ogarniającego także instytucje międzynarodowe, fundacje i stowarzyszenia, które prowadzą programową walkę o legalizację i rozpowszechnienie aborcji na świecie. W tym sensie problem przerywania ciąży wykracza poza sferę odpowiedzialności poszczególnych osób, a zło przez nie wyrządzone przyjmuje daleko idący wymiar społeczny: przerwanie ciąży jest niezwykle bolesną raną zadaną społeczeństwu i jego kulturze przez tych, którzy powinni być jego budowniczymi i obrońcami. Jak napisałem w moim Liście do Rodzin, „stajemy tu wobec olbrzymiego zagrożenia nie tylko poszczególnego jednostkowego życia ludzkiego, ale całej naszej cywilizacji”. Stajemy wobec czegoś, co można określić jako „strukturę grzechu” wymierzoną przeciw jeszcze nie narodzonemu życiu ludzkiemu.

— Evangelium vitae, 59

Trzeba odkryć na nowo, że rodzina jest sanktuarium życia. Istotnie bowiem jest ona święta: jest miejscem, w którym życie, dar Boga, może w sposób właściwy być przyjęte i chronione przed licznymi atakami, na które jest ono wystawione, może też rozwijać się zgodnie z wymogami prawdziwego ludzkiego wzrostu. Wbrew tak zwanej kulturze śmierci, rodzina stanowi ośrodek kultury życia.

— Centesimus annus, 39

Linki zewnętrzne

• Hasło "Cywilizacja śmierci" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich