Wolna wola

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Michał WYROSTKIEWICZ 

Wolna wola – atrybut osoby; jedna z jej władz pozwalająca na podejmowanie autonomicznych decyzji.

Zagadnienie wolnej woli weszło do refleksji teologicznej dzięki św. Tomaszowi z Akwinu. Postrzegał on wolnej woli przede wszystkim jako władzę sprawiającą, że człowiek sam stanowi o swoim czynie. Problemowi wolnej woli dużo uwagi poświęcił Karol Wojtyła, zwłaszcza w pracy Osoba i czyn. Przedstawił wolną wolę jako właściwość osoby, która zdolna jest spełniać czyny ludzkie dlatego, że tę właściwość posiada.

Nauczanie Jana Pawła II nt. wolnej woli

Tezy zawarte w pracy ‘‘Osoba i czyn’’ stały się podstawą papieskiego nauczania dotyczącego wolnej woli. Na temat wolnej woli Jan Paweł II najczęściej wypowiada się, mówiąc o wolności lub o czynie ludzkim. Podkreśla, że decyzja będąca wynikiem działania wolnej woli stanowi integralny element czynu, w znacznym stopniu wpływający na jego moralny charakter. Podstawowym dokumentem omawiającym ten temat jest encyklika Veritatis splendor. Nauka dotycząca wolnej woli zajmuje ważne miejsce w papieskiej antropologii. Wolna wola osoby wypływa z faktu, że będąc stworzona na obraz Boży (por. Rdz 1,27), została ona obdarzona możliwością poznania i wolnością, która w pełni aktualizuje się w momencie podejmowania wszelkich decyzji. Wolna wola jest władzą zakorzenioną w osobie; rzeczywistością, dzięki której osoba ma świadomość „samoposiadania” i „samostanowienia” siebie (o sobie) oraz decydowania. Jest tym, co osobie „pozwala chcieć” i wybierać; dyspozycją do świadomego celowego regulowania swojego postępowania. Wolna wola stanowi wyraz podmiotowości osoby; potwierdza jej wolność oraz godność. Wolna wola sprawia, że człowiek znajduje się w szczególnej relacji do Boga: Bóg traktuje człowieka jako suwerennego partnera, któremu proponuje przymierze. Dzięki wolnej woli człowiek może przyjąć lub odrzucić Boże propozycje, a nawet sprzeniewierzyć się Jego woli, grzesząc. Dzięki niej osoba podejmuje decyzje dotyczące realizacji czynu. Wolna wola działa podczas wykonywania czynu ludzkiego; obok poznania intelektualnego jest drugim jego integralnym elementem .

Przyjmując za prawdę, że osoba najpełniej wyraża się przez czyn ludzki, Jan Paweł II zauważa, że duże znaczenie ma tu decyzja wolnej woli. Samo poznanie przedmiotu czynu nie ma jeszcze charakteru moralnego. To decyzja wolnej woli ostatecznie mu go nadaje. Papież nauczając, że moralność ludzkiego czynu zależy przede wszystkim i zasadniczo od przedmiotu, dodaje, że dotyczy to przedmiotu rozumnie wybranego przez świadomą wolę . Ostatecznie więc akt wolnej woli będący podjęciem decyzji – stwierdzeniem przez osobę, że chce dokonać czynu, jest momentem, w którym ta osoba zajmuje stanowisko wobec różnych postaci dobra i zła, co sprawia, że jej czyn nabiera charakteru moralnego . Jan Paweł II podkreśla, że chodzi tu o „świadomą wolę”, czyli wolę znającą prawdę i doświadczającą prawdy. Wolność woli wyraża się w jej podporządkowaniu się prawdzie. Człowiek, poznając, dostrzega prawdę, dopiero jednak akt wolnej woli sprawia, że staje się jej świadkiem – daje świadectwo o niej (jeśli się za nią opowie). Posłuszeństwo prawdzie jest gwarancją wolności wolnej woli. Bez oparcia się na prawdzie wola nie jest do końca wolna . Prawda o poznawanym dobru będącym przedmiotem czynu i o osobie, jako jego podmiocie, jest podstawą i probierzem wolności woli.

Wolna wola jest kształtowana przez wybory wyrażające się w czynach. Papież naucza, że jeśli wolna wola podejmie decyzję akceptującą przedmiot czynu, który nie współbrzmi z prawdziwym dobrem osoby, to wybór takiego działania sprawia, że nasza wola i my sami stajemy się moralnie źli, to znaczy, że sprzeciwiamy się naszemu ostatecznemu celowi i najwyższemu dobru – czyli samemu Bogu . Takie wybory odrywają wolną wolę od prawdy, czyli ją znieprawiają. Trudno wówczas mówić o wolnej woli. Decyzje podejmowane przez wolę zniewoloną nieprawdą są błędne, a moralne skutki czynów − złe. Może to zaowocować wadą.

Skutki działania wolnej woli mają wymiar społeczny . Wolna wola uzdalnia do miłości. Obdarzając stworzenia wolną wolą, Bóg chciał, aby w świecie urzeczywistniała się owa prawdziwa miłość, która jest możliwa tylko na gruncie wolności. W tym kontekście Papież mówi o tym, że nie tylko człowiek, ale również i aniołowie mają wolną wolę . Papież stwierdza, że od wolnej woli człowieka zależy jego wzrastanie. Nawiązując do „Przypowieści o siewcy” wyjaśnia, że gleba oznacza wewnętrzną dyspozycję osoby, wolna wola zaś jest odpowiedzialna „za wzrost” .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Veritatis Splendor 71-89.
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Bóg Ojciec. Kraków-Ząbki 1999. 52; 63;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Jezus Chrystus. Kraków-Ząbki 1999. 7; 8;
• Katechezy Ojca Świętego Jana Pawła II. Kościół. Kraków-Ząbki 1999. 9.
• Przemówienia: do uczestników Światowego Kongresu Teologów Europy Środkowo-Wschodniej, Częstochowa, 15.08.1991; do świata nauki, Lublin-KUL, 9.06.1987;
• Homilia, Warszawa, 9.06.1991;
• Audiencja generalna, 2.09.1998; 24.01.2001.
• K.Wojtyła, Osoba i czyn. Kraków 1985.

Publikacje innych autorów

• M. Pokrywka. Osoba – uczestnictwo – wspólnota. Refleksje nad nauczaniem społecznym Jana Pawła II. Lublin 2000;
• J. Nagórny. Wolność wyboru. W: Pełnomocnik Rządu do Spraw Rodziny. Młodzież wobec wyzwań polityki prorodzinnej. Warszawa 2001;
• G. Reale. Podstawowe pojęcia „Osoby i czynu”. W: Jan Paweł II. Fides et ratio. Tekst i komentarze. Red. T. Styczeń, W. Chudy. Lublin 2003.

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o wolnej woli

W każdym swoim wymiarze przykazanie miłości jest odniesione do ludzkiej woli, która jest wolna. Człowiek, kierując się światłem rozumu, czyli sądem sumienia, wybiera, a w ten sposób rozstrzyga i stanowi o sobie. Nadaje kształt swym uczynkom. Przykazanie miłości jest skierowane do wolnej woli, od niej bowiem zależy, czy człowiek nada swym uczynkom, swemu postępowaniu, kształt miłości lub też inny kształt, miłości przeciwny. Może to być kształt egoizmu, kształt obojętności na potrzeby drugiego, obojętności na dobro wspólne. Może to być wreszcie kształt nienawiści czy zdrady - wbrew temu, czego uczy Chrystus: "Miłujcie waszych nieprzyjaciół" (Mt 5,44).

— Homilia w czasie mszy św. beatyfikacyjnej ojca Rafała Chylińskiego, Warszawa, 9 czerwca 1991 roku

Czy można odepchnąć to wszystko? Czy można powiedzieć „nie”? Czy można odrzucić Chrystusa i wszystko to, co On wniósł w dzieje człowieka?

Oczywiście, że można. Człowiek jest wolny. Człowiek może powiedzieć Bogu: nie. Człowiek może powiedzieć Chrystusowi: nie. Ale — pytanie zasadnicze: czy wolno? I w imię czego „wolno”? Jaki argument rozumu, jaką wartość woli i serca można przedłożyć sobie samemu i bliźnim, i rodakom, i narodowi, ażeby odrzucić, ażeby powiedzieć „nie” temu, czym wszyscy żyliśmy przez tysiąc lat?! Temu, co stworzyło podstawę naszej tożsamości i zawsze ją stanowiło.

— Homilia w czasie Mszy św. odprawionej na Błoniach, Kraków, 9 czerwca 1979 roku

Żywe zainteresowanie, jakie otacza dzisiaj problematykę wolności, skłania wielu przedstawicieli nauk humanistycznych i teologicznych do podjęcia bardziej wnikliwej analizy ich natury i ich dynamizmów. Słusznie podkreśla się, że wolność nie polega jedynie na wyborze takiego czy innego działania; dokonując wyboru, człowiek decyduje zarazem o sobie samym, opowiada się swoim życiem za Dobrem lub przeciw niemu, za lub przeciw Prawdzie i ostatecznie za lub przeciw Bogu.

— encyklika Veritatis splendor, pkt 65

Linki zewnętrzne

Hasła w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich

• "wolna wola człowieka"