Zasady życia społecznego

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Tadeusz Borutka

Zasady życia społecznego – trwałe zasady organizujące życie społeczne, stanowiąc jego fundament. Każda zasada ma swój metafizyczny punkt oparta w społecznej naturze człowieka, jest zakorzeniona w istocie życia społecznego oraz funkcjonuje w organizacyjnej sferze tego życia.

Osoba ludzka z natury jest istotą społeczną. Tkwi w niej wrodzona potrzeba i skłonność do porozumiewania się z innymi osobami. Człowiek nie może się realizować bez odniesienia do innych ludzi. Potrzebuje ich, aby się właściwie rozwijać w swoim człowieczeństwie. Odczuwa nie tylko potrzebę "brania", lecz także "dawania", czyli angażowania się i poświęcenia na rzecz innych. Człowiek bez możliwości realizowania tych potrzeb nie może się właściwie kształtować jako osoba.

Społeczna natura człowieka stanowi fundament wszelkich form społeczności oraz wpisanych w nie wymogów etycznych. Wzajemna zależność osoby i społeczeństwa, istotowo związana z godnością osoby ludzkiej, odnosi się do życia społecznego człowieka.

Nauczanie Kościoła nt. zasad życia społecznego

Począwszy od encykliki Jana XXIII "Pacem in terris" (1963), Kościół w swym nauczaniu społecznym zwraca uwagę nie tyle na konkretne modele rozwiązań społecznych, co na zasady społeczne, a ściślej mówiąc, na ich wykład i realizację.

Zasady życia społecznego to ogólne dyrektywy dotyczące istnienia i normalnego funkcjonowania społeczeństwa w takim sensie, że łamanie lub omijanie tych dyrektyw albo musi zagrozić życiu społecznemu, albo oznacza, że mamy do czynienia ze społecznością pozorną . Budowanie więc prawidłowej społeczności, jej istnienie i rozwój zależne są od stosowania tychże zasad. To one ułatwiają odróżnianie społeczności rzeczywistych od pozornych.

Życie społeczne zawiera w sobie "metafizyczny" punkt oparcia dla zasad społecznych oraz ich funkcji i treści (czym one są i jak działają). Drugim punktem oparcia dla nich jest społeczna natura osoby ludzkiej. To właśnie na tym fundamencie wyrasta refleksja Kościoła nadająca kierunek życiu społecznemu. W pojęciu zasad życia społecznego zawiera się nakaz rozumu praktycznego tworzenia wspólnych wartości, jako środków służących rozwojowi osoby ludzkiej. Dobro należy bowiem czynić zespołowo, społecznie, aby z jednej strony tworzyć wartości wspólne, a z drugiej – przez nie realizować cele osobowe. Należy jednak zauważyć, że zasada społeczna nie jest jakimś twierdzeniem ogólnym, dotyczącym funkcjonowania abstrakcyjnego społeczeństwa, ale jest zasadą bytu i działania społecznego oraz normą naturalno-prawną, wyrażającą istotę konkretnego życia społecznego. Jako zasada bytu wyraża ona istotę życia społecznego, jako zaś norma naturalno-prawna określa uprawnienia i obowiązki "od góry" i "od dołu".

Formułowanie i interpretacja każdej z zasad musi dokonywać się w kontekście pozostałych zasad. Można więc mówić o systemowym charakterze zasad. Stanowią one wzajemny układ odniesienia i tylko w jego obrębie, we wzajemnej relacji mogą być kompetentnie formułowane i interpretowane. Próba zbudowania systemu napotyka jednak na pewne trudności, a w literaturze brakuje jednolitego zestawu zasad, który w zakresie podstawowym zyskałby powszechną aprobatę.

Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego stwierdza, że pośród zasad za fundamentalne należy uznać te, które odnoszą się do osoby ludzkiej, dobra wspólnego, solidarności i uczestnictwa. Inne zasady są z nimi ściśle powiązane i z nich wynikają . Również niemiecki badacz G. Ermecke stwierdza, że prawie wszyscy przedstawiciele katolickiej nauki społecznej przyjmują przynajmniej dwie zasady: solidarność i pomocniczość . Najczęściej wymienia się trzy podstawowe zasady, którymi są: dobro wspólne, pomocniczość i solidarność. To one przyczyniają się do kształtowania personalistycznego porządku społecznego. W podręcznikach katolickiej nauki społecznej wylicza się co prawda jeszcze inne zasady, jednak trzy wymienione należą do fundamentalnych.

Nauczanie Jana Pawła II nt. zasad życia społecznego

W nauczaniu społecznym Jana Pawła II na pierwsze miejsce wysuwa się zasada prymatu osoby ludzkiej. Dzięki niej człowiek jest zawsze celem, zaś wszystko inne – środkiem. Papież podkreśla prymat człowieka w stosunku do świata, w stosunku do materii, do rzeczy, do produkcji . Ta zasada winna znaleźć szerokie zastosowanie w dziedzinie gospodarczej i stanowić podstawę dla rozwiązań o charakterze moralno-społecznym. Zasada prymatu osoby łączy się bezpośrednio z prawami człowieka, które są środkami jego doskonalenia, służą więc realizacji zasad, a właściwie i one zostały przez Jana Pawła II podniesione do rangi zasady .

Podstawową zasadą życia społecznego jest dobro wspólne. Mówiąc o nim, należy zaznaczyć, że Jan Paweł II nie przeprowadza w swoim nauczaniu gruntownej analizy tego pojęcia. Odwołuje się natomiast często do niego, wskazuje na określone aspekty. Postępując tak, Papież niejako zakłada, że odpowiedź, czym jest dobro wspólne, została już udzielona w społecznym nauczaniu Kościoła. Jan Paweł II określa je za Soborem Watykańskim II jako "sumę warunków życia społecznego, jakie bądź zrzeszeniom, bądź członkom społeczeństwa pozwalają osiągnąć pełniej i łatwiej własną doskonałość" .

Mówiąc o konieczności dzielenia dóbr, Jan Paweł II w encyklice Centesimus annus zwraca uwagę na jeszcze inną własność, do której należą wiedza, technika i umiejętność. Zdaniem Ojca Świętego bogactwo krajów uprzemysłowionych polega o wiele bardziej właśnie na tym typie własności, aniżeli na zasobach naturalnych. Również one winny być użytkowane w interesie dobra wspólnego .

Jan Paweł II podkreśla, że człowiek żyje nie tylko w świecie wartości materialnych, ale także w świecie wartości duchowych. Ma więc prawo do korzystania z nich. Papież sprzeciwia się bardzo wyraźnie wszelkim objawom niszczenia zarówno dóbr materialnych, jak i duchowych. Dobra wspólnego nie można zamykać tylko w kręgu jednego kraju czy regionu, a nawet kontynentu, bowiem wszyscy ludzie żyjący na świecie stanowią jedną rodzinę. Wszyscy też z racji swojego człowieczeństwa powołani są do tworzenia dobra wspólnego ludzkości . Ta współpraca jest nakazem etycznym, skierowanym do sumień jednostek i do poczucia odpowiedzialności wszystkich narodów. Zobowiązuje ona także do zachowania zasady pomocniczości.

Jan Paweł II mówi wiele o potrzebie zaangażowania się wszystkich ludzi na rzecz dobra wspólnego. Nie precyzuje jednak form, jakie powinno przybrać uczestnictwo obywateli w życiu wspólnoty politycznej. Zaleca natomiast poszukiwanie takich struktur politycznych, jakie służyłyby dobru człowieka i społeczeństwa. Podkreśla niezastąpioną rolę chrześcijan, którzy wraz z Ewangelią wnoszą w życie społeczne poszanowanie dwóch zasad życia społecznego, a mianowicie sprawiedliwości i miłości społecznej.

Papież z wielkim uznaniem patrzy na nieustający wysiłek i walkę o zgodne ze sprawiedliwością uporządkowanie różnych aspektów życia społecznego. Z należnym szacunkiem odnosi się do niezliczonych programów i reformatorskiej działalności wielu ludzi reprezentujących różne opcje i systemy polityczne. Daje wyraz swej głębokiej trosce o sprawiedliwość i o człowieka. Jest sprawą konieczną, aby każdy człowiek mógł żyć w sprawiedliwości, jeszcze ważniejsze okazuje się to, aby każdy człowiek był sprawiedliwy i działał sprawiedliwie w stosunku do innych, do wspólnoty i społeczeństwa, którego jest członkiem. Według Papieża sprawiedliwość ma wiele odniesień i form. Istnieje też relacja sprawiedliwości, określająca to, co człowiek "winien" Bogu. Doceniając sprawiedliwość jako cnotę i zdolność ducha ludzkiego, ludzkiej woli i serca, Jan Paweł II łączy ją z miłością. Mówi o komplementarności miłości i sprawiedliwości.

Postępowaniem właściwym, postulowanym przez Papieża, jest postępowanie według wymogów prawa moralnego, którym są sprawiedliwość i miłość. Drogi sprawiedliwe to drogi miłości, która nie jest słabością. Miłość jest jedyną pewną siłą, jedynym źródłem życia, jedyną gwarancją prawdziwego i sprawiedliwego współżycia społecznego. Winna towarzyszyć sprawiedliwości, albowiem bez miłości sprawiedliwość może ulec wypaczeniu. Sama sprawiedliwość jako reguła kierująca postępowaniem i obowiązująca przy kształtowaniu wzajemnych stosunków międzyludzkich nie wystarcza. Z miłością łączy się solidarność.

W encyklice Sollicitudo rei socialis Jan Paweł II wielokrotnie powraca do tego pojęcia, podkreślając, że chodzi o "kategorię moralną", o "cnotę", nie zaś o "nieokreślone współczucie" . Solidarność jest "mocną i trwałą wolą angażowania się na rzecz dobra wspólnego" . Jest to jedyny sposób pokonania – poprzez postawę diametralnie przeciwną – "przyczyn hamujących pełny rozwój, przede wszystkim żądzy zysku i pragnienia władzy za wszelką cenę" . Kształtuje ona właściwy, personalistyczny i humanistyczny porządek społeczny. Ma zabezpieczyć realizację dobra wspólnego i rozwój osoby ludzkiej przez wzajemną współpracę i współdziałanie wszystkich w obrębie danych społeczności.

Jan Paweł II wyprowadza potrzebę solidarności z przekonania, że ludzkość stanowi jedną wielką rodzinę, a w związku z tym wszyscy ludzie są "powołani do tego, aby podstawową solidarność rodziny ludzkiej uznać za zasadniczy warunek współżycia na ziemi" . Uznanie społecznej solidarności rodziny ludzkiej wymaga budowania na tym, co jednoczy. Oznacza to propagowanie godności każdego człowieka jako istoty obdarzonej podstawowymi i niezbywalnymi prawami. Dotyczy to wszystkich aspektów ludzkiego życia, zarówno osobistego, jak i rodzinnego, we wspólnocie, do której należymy, a także w świecie.

Solidarność jako postawa moralna, jako cnota, winna być "stylem oraz narzędziem polityki, która chce dążyć do prawdziwego rozwoju człowieka" . "Dzisiaj solidarność polityczna, przekraczając granice poszczególnych państw czy bloków, musi objąć wszystkie kontynenty, cały świat" . Tak rozumiana solidarność jest w stanie przezwyciężyć niesprawiedliwe struktury, bo opiera się na zasadzie godności wszystkich osób i wszystkich narodów oraz równego prawa wszystkich do korzystania z dóbr stworzonych, bo są one stworzone dla wszystkich. Jest ona drogą do pokoju i do rozwoju.

"Solidarność", jako pojęcie, oznacza zgodność w postępowaniu i dążeniach, jednomyślność oraz wzajemne wspieranie się. Idea solidarności, która jest bezpośrednim wymogiem braterstwa ludzkiego i nadprzyrodzonego, należy do istoty życia chrześcijańskiego i znajduje swe głębokie uzasadnienie w całym objawieniu Bożym, przenikniętym właśnie duchem solidarności Boga i człowieka oraz ludzi między sobą. Istotą tak rozumianej solidarności jest zgodne dążenie człowieka, wspólnie z Bogiem i innymi ludźmi, do budowy Królestwa Bożego, humanizacji życia i zbawienia wiecznego.

Solidarność jest z natury etyczna, ponieważ zakłada afirmację wartości dotyczących człowieka. Stąd jej związek z życiem ludzkim na całym globie i ze stosunkami międzynarodowymi także posiada charakter etyczny: "łączące nas jako ludzi więzy domagają się tego, byśmy żyli w zgodzie i rozwijali to, co jest dobrem dla wszystkich". W tym kontekście Jan Paweł II umieszcza problematykę solidarności, ucząc, że powinna ona obejmować zwłaszcza ludzi ubogich, a więc tych, którzy cierpią z powodu braku należnych im dóbr materialnych i praw obywatelskich.

Papież dostrzega ubogich także w obrębie przedsiębiorstw; przede wszystkim jednak prawdziwie ubodzy są ci, którzy należą do masy bezrobotnych lub korzystają z kas zapomogowych. Dlatego wartość solidarności winna kierować także stosunkami pomiędzy przedsiębiorcami i ogółem społeczeństwa, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. Obiektywną normą solidarności jest dobro wszystkich ludzi i każdego człowieka. W tej perspektywie nie wystarcza samo kryterium zysku, zwłaszcza podniesione do rangi kryterium absolutnego: "więcej zyskać albo więcej posiadać" – i to nie tylko rzeczy konkretnych, ale udziałów finansowych, które umożliwiają nowe formy własności o coraz większym zakresie i coraz bardziej dominujące. Zysk, aby był sprawiedliwy, musi być podporządkowany kryteriom moralnym, szczególnie tym, które związane są z zasadą solidarności.

Dopełnieniem międzyludzkiej solidarności jest zasada pomocniczości, która chroni osobę ludzką, wspólnoty lokalne i ciała pośrednie przed niebezpieczeństwem utraty należnej im autonomii. Jan Paweł II uznał ją za podstawowe i ważne prawo filozofii społecznej, powtarzając za Piusem XI, że "co jednostka z własnej inicjatywy i własnymi siłami może zdziałać, tego nie wolno jej wydzierać na rzecz społeczeństwa". Chodzi także o to, by społeczności większe świadczyły "uzupełniającą pomoc" społecznościom mniejszym, a wszystkie razem osobie ludzkiej. Człowiek jest bytem społecznym. A wyrosłe na gruncie "społeczności" grupy również stanowią realne byty społeczne i podmioty właściwego sobie działania. Zasada pomocniczości gwarantuje im wszystkim pluralizm instytucjonalny. Jan Paweł II podjął to zagadnienie w encyklice Laborem exercens. Posłużył się w niej charakterystycznym terminem "struktury pośrednie". Ujmuje je dość szeroko, jako organizmy "o celach gospodarczych, społecznych, kulturalnych", i zwraca uwagę na ich "rzeczywistą autonomię w stosunku do władz publicznych" .

Ojciec Święty uważa, że społeczeństwo winno rozwijać swą działalność tak daleko, jak to jest możliwe, a państwo tak daleko, jak to jest konieczne. Tego właśnie domaga się zasada pomocniczości. Warunkiem świadomego uczestnictwa osoby ludzkiej w życiu wspólnoty politycznej jest wypełnienie przestrzeni pomiędzy władzą państwową a grupami podstawowymi i jednostką. Jest naturalne, że tego rodzaju realizacja zasady pomocniczości zależy od warunków danego społeczeństwa i państwa, od jego historii, tradycji i kultury, także kultury politycznej, jak również od kondycji moralnej i bytowej osób ludzkich, tworzących mniejsze lub większe społeczności w państwie.

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• CA
• CL
• DM
• RH
• SRS
• Audiencja ogólna, 08.11.1978
• Należy szukać nowych form solidarności. Spotkanie ze światem pracy, „LR” 5(1984), 3(51).

Publikacje innych autorów

• T. Borutka, Nauczanie społeczne Papieża Jana Pawła II, Kraków 1994
• J. Majka, Katolicka nauka społeczna. Studium historyczno-doktrynalne, Rzym 1986;
• tenże, Nauka społeczna Kościoła, jej charakter i miejsce w orędziu ewangelicznym, w: Dokumenty nauki społecznej Kościoła, t. 1, Lublin 1987;
• K.H. Menke, Boży postulat bezwarunkowej solidarności i jego wypełnienie przez Chrystusa, „Communio” 13(1993), 2(74);
• P. Nitecki, Idea solidarności w nauczaniu Jana Pawła, „Chrześcijanin w Świecie” 21(1989), 1(184);
• W. Piwowarski, Zasady społeczne w encyklice Jana Pawła II „Laborem exercens”, w: Jan Paweł II, „Laborem exercens”. Powołany do pracy, Lublin 1983;
• H. Zątek, Rola solidarności i pomocniczości w życiu społecznym, Bielsko-Biała 2001.

Linki zewnętrzne

• Hasło "" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich