Akcja Katolicka

Treść hasła pochodzi z publikacji „Wielka Encyklopedia Nauczania Jana Pawła II”, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2014
Autor hasła: Grzegorz Goździewicz

Akcja Katolicka – w najbardziej podstawowym i ogólnym znaczeniu to katolicki front pracy , praca dla Ewangelii.

Główni twórcy Akcji Katolickiej dopatrywali się jej genezy już w starożytności chrześcijańskiej, we wspólnocie apostolskiej. Następnie idea ta poprzez średniowieczne zakony, uniwersytety, cechy rzemiosł i pobożne banki została przeniesiona do bractw, instytucji dobroczynnych i katolickich związków.

Również przegląd historii Kościoła pozwala dopatrzyć się aktywności katolików świeckich na miarę ich czasów. Bezpośrednio początków organizacyjnych Akcji Katolickiej trzeba szukać w działalności od połowy XIX wieku stowarzyszeń katolickich w Belgii, Szwajcarii, Niemczech, we Francji i Włoszech. Pontyfikaty papieży: Piusa IX, Leona XIII, św. Piusa X i Piusa XI, nabrzmiałe problemami społecznymi, znajdowały rozwiązanie w powstaniu organizacji katolickiej o zasięgu ogólnokościelnym. Warto zwrócić uwagę na ewolucję nauczania papieży na temat apostolstwa ludzi świeckich. Pius IX, zalecając w połowie XIX stulecia organizowanie ruchu katolickiego, kładł nacisk na apologetyczno-polityczne zadania świeckich. Stowarzyszenia katolickie za główny cel stawiały sobie obronę katolików i Kościoła, pozostawiając na dalszym planie apostolstwo. Już za Leona XIII nastąpiło rozszerzenie zadań apostolskich ludzi świeckich, którym poza obroną Kościoła powierzono urzeczywistnianie zasad chrześcijańskich w życiu publicznym.

Historia Akcji Katolickiej

Terminu „Akcja Katolicka” po raz pierwszy użył Pius X w Motu Proprio (18.12.1903), a następnie w encyklice Il fermo proposito (11.11.1915). Natomiast zatwierdzenie statutów włoskiej Akcji Katolickiej nastąpiło 24.03.1906. Nowy ustrój tworzyły cztery organizacje ogólnokrajowe: Zjednoczenie Ludowe, Zjednoczenie Ekonomiczno-Społeczne, Katolickie Zjednoczenie Wyborcze i Towarzystwo Włoskiej Młodzieży Katolickiej. Pius X zainspirował w ten sposób powstawanie różnorodnych organizacji laikatu i dawał im praktyczne wskazania do działania.

Nowe statuty organizacyjne Akcji Katolickiej zostały zatwierdzone 02.10.1923 i obejmowały podwójny schemat: Centralę Krajową Akcji Katolickiej, Centrale Diecezjalne i Parafialne Komitety. Powołano też sześć organizacji ogólnokrajowych: związki mężczyzn, młodzieży męskiej i studentów oraz związki kobiet, młodzieży żeńskiej i studentek. Następną korektę w statutach włoskiej Akcji Katolickiej wydano 30.12.1931, gdy Stolica Apostolska zatwierdziła Statut Włoskiej Akcji Katolickiej przystosowany do najnowszych układów.

Za faktycznego ojca Akcji Katolickiej uważany jest papież Pius XI, zwany „Papieżem Akcji Katolickiej”. To właśnie jego encyklika Ubi arcano Dei (23.12.1922) oraz list Quae nobis (13.11.1928) adresowany do kard. A. Bertrama dały formalny początek Akcji Katolickiej, jej narodzinom i rozwojowi w różnych krajach. Akcja Katolicka w jego ujęciu „jest udziałem świeckich w apostolstwie hierarchicznym Kościoła katolickiego dla obrony zasad religijnych i moralnych oraz dla rozwoju pożytecznej akcji społecznej pod przewodnictwem hierarchii kościelnej, niezależnie i ponad wszystkie partie polityczne, celem odnowienia życia katolickiego w rodzinie i społeczeństwie” . Podmiotem działania Akcji Katolickiej miały być organizacje, przedmiotem zaś kształtowanie życia ludzkiego według zasad wiary. Najpierw miało to nastąpić u chrześcijan, a za ich pośrednictwem u niewierzących. Środki działania powinny być dostosowane do sytuacji i możliwości ludzkich, metodę zaś wyznacza podporządkowanie się hierarchii i poczucie osobistej odpowiedzialności każdego z członków. Następcy Piusa XI przywiązywali mniejszą wagę do form organizacyjnych apostolstwa, a Akcję Katolicką pojmowali raczej jako ruch. W Polsce powstawanie Akcji Katolickiej wiązano z akcją społeczną. Już w czasie zaborów biskupi zachęcali księży do prowadzenia akcji społecznej, mającej na celu pomoc najbardziej potrzebującym. Powstawały liczne bractwa, organizacje i stowarzyszenia, które łączono w związki diecezjalne.

Akcja Katolicka tworzyła elita katolicka i rzesze członków. Elita rekrutowała się zazwyczaj z duchowieństwa, ziemiaństwa, przemysłowców, a masy członkowskie ze środowiska chłopskiego, mieszczańskiego i w niewielkim stopniu ze środowiska robotniczego. Znaczny wpływ na działalność Akcji Katolickiej miała arystokracja i ziemiaństwo. Ziemiaństwo piastowało różne urzędy w Naczelnym Instytucie Akcji Katolickiej i Diecezjalnych Instytucjach Akcji Katolickiej. Najliczniejszą grupę w stowarzyszeniach młodzieżowych Akcji Katolickich stanowiła młodzież chłopska. Akcja Katolicka w znacznym stopniu przyczyniała się do kształcenia tej młodzieży na uniwersytetach ludowych oraz przez różne formy przysposobienia rolniczego. Najmniej licznie reprezentowana była młodzież inteligencka, gdyż jej działalność skupiała się we własnych organizacjach. Akcja Katolicka włączyła się w dziedzinie wykształcenia religijnego we współpracę w organizowaniu instytutów wyższej kultury religijnej. W II Rzeczypospolitej w ciągu niespełna 10 lat swej działalności Akcja Katolicka stała się silnym ruchem, skupiającym elity inteligencji katolickiej, jak i licznych przedstawicieli środowisk rzemieślniczych i chłopskich. Tuż przed wybuchem II wojny światowej liczyła około 750 tys. członków, a samo stowarzyszenie zajęło znaczące miejsce w życiu społecznym ówczesnej Polski. W czasie działań wojennych działalność Akcji Katolickiej była niemożliwa. Po zakończeniu wojny Akcja Katolicka w Polsce nie została reaktywowana.

Podczas obrad Soboru Watykańskiego II Ojcowie Soborowi podawali w wątpliwość sens nazwy „Akcja Katolicka”, ponieważ używano jej w różnych znaczeniach. Oznaczała mianowicie bądź Akcję Katolicką „jednolitą”, bądź Akcję Katolicką „generalną” i „wyspecjalizowaną”, lub też miała znaczenie organizacji „federacyjnej”, albo była używana zamiennie na oznaczenie ogólnie apostolstwa świeckich. Z dyskusji dotyczących tych niejednoznaczności wyłoniła się na Soborze wreszcie definicja zawarta w Dekrecie o apostolstwie świeckich .

Nauczanie Jana Pawła II nt. Akcji Katolickiej

Po wielkich wydarzeniach historycznych roku 1989, czyli upadku „żelaznej kurtyny”, demokratycznych rewolucjach w rządzonych przez komunistów państwach Europy Wschodniej, które zmieniły oblicze Polski, Europy i świata, nastąpiło historyczne spotkanie polskich biskupów z Ojcem Świętym, podczas wizyty ad limina Apostolorum (12.01.1993). Jan Paweł II zwrócił wówczas uwagę na problem nowej ewangelizacji, której domaga się współczesny świat: „Po latach zniewolenia przez system totalitarny Polska odzyskała suwerenność i wolność. Otworzył się niewątpliwie jakiś nowy etap w historii naszej Ojczyzny” . Papież postawił przed Kościołem polskim nowe zadania i nowe wyzwania na polu ewangelizacji. Zwracając się do biskupów w Polsce, podkreślał fakt, że wielką pomocą w prowadzeniu ewangelizacji są ludzie świeccy. Jednak do tego dzieła trzeba ludzi dobrze przygotować przez odpowiednią formację. Według Papieża: „Akcja Katolicka jest stowarzyszeniem katolików świeckich, którzy w zorganizowanej formie, bardziej bezpośrednio, współpracują z hierarchią kościelną w realizacji ogólnego celu apostolskiego” .

To gorące pragnienie Ojca Świętego przybrało niedługo realne kształty, gdy obradująca w dniach 01-02.05.1995 roku 276 Konferencja Plenarna Episkopatu Polski powołała do istnienia Akcję Katolicką w Polsce. W roku 1996 w całym kraju zaczęły – z różną intensywnością – powstawać diecezjalne instytuty i parafialne oddziały Akcji Katolickich. W tym też roku Episkopat Polski zatwierdził Statut Akcji Katolickiej w Polsce. Według niego: „Akcja Katolicka jest stowarzyszeniem katolików świeckich, którzy w zorganizowanej formie, bardziej bezpośrednio, współpracują z hierarchią kościelną w realizacji ogólnego celu apostolskiego Kościoła”. Ukoronowaniem podjętych działań były wybory statutowych władz krajowych stowarzyszenia. Przeprowadzono je w Częstochowie podczas spotkania delegatów instytutów diecezjalnych (20-21.11.1998), w wigilię święta Chrystusa Króla Wszechświata. Delegaci wybrali dziewięcioosobowy zarząd oraz trzech kandydatów na prezesa stowarzyszenia. Po tygodniu Prymas Polski, kard. Józef Glemp, desygnował na tę funkcję Halinę Szydełko z diecezji rzeszowskiej. W ten sposób, zgodnie z życzeniem ks. bpa Piotra Jareckiego – Krajowego Asystenta Kościelnego Akcji Katolickiej, pod którego duszpasterską opieką stowarzyszenie kształtowało swoją osobowość od czasu reaktywowania – świeccy przejęli ciężar obowiązków związanych z organizowaniem i działalnością stowarzyszenia.

23-25.11.2001 w Poznaniu odbył się I Krajowy Kongres Akcji Katolickiej. Poprzedziły go staranne przygotowania. Diecezjalne instytuty Akcji Katolickiej organizowały wcześniej międzydiecezjalne konferencje.

Ojciec Święty wiele razy wypowiadał się na temat Akcji Katolickiej. Już w pierwszym roku swego pontyfikatu nakreślił wielką panoramę jej obowiązków i zadań w ówczesnej sytuacji kościelnej. Okazał najpierw wdzięczność za wzrost powołań kapłańskich i zakonnych w środowisku Akcji Katolickiej, a następnie wyraził nadzieję, że Akcja Katolicka będzie nadal nieść swoją „bezpośrednią pomoc hierarchii poprzez uczestniczenie w jej apostolskich troskach. Dlatego ja – jako Namiestnik Chrystusa, ściskając rękę każdemu z sześciuset pięćdziesięciu tysięcy zapisanych (członków), mówię: Odwagi, bądź silny i wielkoduszny! Liczę na Ciebie! Przynoś zaszczyt Chrystusowi, Kościołowi i Papieżowi” . W tym samym przemówieniu – mając na uwadze charakterystyczny dla ustroju demokratycznego pluralizm światopoglądowy – zalecił członkom Włoskiej Akcji Katolickiej pielęgnowanie takich wartości jak: a) „Przede wszystkim miejcie poszanowanie prawdy”. Oczywiście, chodzi tu głównie o prawdę wiary; b) „Na drugim miejscu starajcie się o świętość”. Chodzi tu o autentyczność chrześcijańskiego świadectwa; c) „Wreszcie szerzcie coraz bardziej radość przyjaźni”.

W dwa lata później, przemawiając do uczestników Krajowego Zebrania Włoskiej Akcji Katolickiej, Papież przestrzegał przed niebezpieczeństwami zagrażającymi Kościołowi ze strony „kultury konsumizmu”, a równocześnie ukazywał ideały chrześcijańskiej antropologii oraz służby człowiekowi, który jest „drogą Kościoła”, ukazaną w encyklice Redemptor hominis.

Przyjmując członków Akcji Katolickiej z diecezji Rzymu (1987) i nawiązując do tematu obrad: Świeckość a służebność, Papież wskazał najpierw na źródło apostolskiego zaangażowania, jakim jest chrzest. Z chrztu wynikają wszystkie obowiązki i uprawnienia świeckich w zakresie ich kościelnej misji. Potrzebne jest także odnowienie w sobie poczucia komunijnej wspólnoty, którą stanowi Kościół. Z poczucia komunijnej więzi z Kościołem i w Kościele rodzi się świadomość odpowiedzialności za jego zbawcze posłannictwo. Aby takie poczucie komunijnej więzi mogło zaistnieć, konieczna jest należyta formacja członków. A w ramach tejże formacji niezbędne są modlitwa i studium dla umocnienia własnych przekonań religijnych. Dla owocnej działalności niezbędne jest również wychowywanie członków Akcji Katolickiej w duchu ofiarności. Chrześcijańskie zbawienie bowiem wiąże się z ofiarą krzyża Chrystusa. Papież dodał, że ofiarna działalność Akcji Katolickiej ma obejmować – zgodnie z postanowieniami Statutu – także całą sferę spraw doczesnych, poczynając od rodziny jako „domowego Kościoła”, poprzez szkołę, a dalej – przez pracę zawodową, przez zagospodarowanie czasu wolnego, aż po środki społecznego przekazu, które odgrywają tak wielką rolę we współczesnym życiu ludzkim. „Nie wolno zaniedbywać żadnego z tych talentów, które Bóg wam powierzył do wykorzystania. Akcja Katolicka potrzebuje dziś ofiarnych ludzi umiejących działać zdecydowanie i radośnie dla Królestwa Bożego”.

W 1989 roku Papież przyjął 2 tys. kierowników i animatorów środowisk ludzi dorosłych Włoskiej Akcji Katolickiej, którzy obradowali w Rzymie nad tematem: Nasze zaangażowanie w Kościele w dzisiejszym społeczeństwie. W przemówieniu Papież wskazał najpierw na aktualne zagrożenia wiary, prawdy i etyki chrześcijańskiej, a następnie omówił współodpowiedzialność świeckich wraz z duchowieństwem za obronę wiary i obyczajów. Zwłaszcza ludziom starszym – członkom Akcji Katolickiej – przypada w udziale ta zwiększona współodpowiedzialność. Przede wszystkim powinna się ona wyrażać w dawaniu osobistego świadectwa, a następnie w gorliwym apostolacie na terenie rodziny oraz w działalności zawodowej i społecznej. Członkowie Akcji Katolickiej powinni zawsze działać „w zjednoczeniu na wzór żywego organizmu” i zawsze pozostawać w ścisłej łączności z hierarchią – jak mówi Sobór .

W tym samym roku Jan Paweł II wypowiedział swoje najbardziej wnikliwe i kompleksowo ujęte wskazania dotyczące roli i zadań Akcji Katolickiej. Według Papieża, aby Akcja Katolicka mogła podjąć określone zadania i odegrać właściwą rolę w ewangelizacyjnej misji Kościoła, powinna spełnić takie warunki i zarazem kryteria: a) dawanie pierwszeństwa powszechnemu powołaniu do świętości; jest to bowiem podstawowy warunek owocności działania Akcji Katolickiej; b) pełne przylgnięcie do prawd wiary katolickiej w jej integralności, które wyraża się w tym, że przyjęcie i przepowiadanie chrześcijańskiej prawdy odbywa się zgodnie z jej autentyczną interpretacją przez Nauczycielski Urząd Kościoła; c) dawanie świadectwa stałej i płynącej z przekonania komunii z Papieżem, jako widzialnym centrum jedności powszechnego Kościoła, i z biskupem, jako widzialnym źródłem i fundamentem jedności Kościoła partykularnego; d) obrona godności osoby ludzkiej i praw rodziny oraz nienaruszalności prawa do życia od jego poczęcia aż do naturalnej śmierci.

Są to bez wątpienia wielkie wymagania postawione Akcji Katolickiej, ale są one konieczne – zdaniem Papieża – by mogła ona bezpiecznie wraz z całym Kościołem wkroczyć w trzecie tysiąclecie chrześcijaństwa.

Na VIII Krajowym Zebraniu Włoskiej Akcji Katolickiej (1992) Papież dokonał swoistego i całościowego podsumowania swoich dotychczasowych wskazań. Przypomniał, że priorytetowym i stałym zadaniem Akcji Katolickiej jest głoszenie Dobrej Nowiny o Chrystusie ukrzyżowanym, umarłym i zmartwychwstałym. Od tego zależy odnowa i zbawienie świata. Aby jednak Akcja Katolicka mogła sprostać temu zadaniu, powinna pozostać wierna swojemu charyzmatowi, którym jest „bezpośrednia współpraca z pasterzami pod tchnieniem Ducha Świętego”.

Akcja Katolicka według Jana Pawła II powinna się stawać „autentyczną szkołą ewangelizacji, ugruntowaną na słuchaniu Słowa Bożego i katechizacji, wtedy stanie się zdolna do ewangelizowania tych, którzy oddalili się od wiary i praktyki życia chrześcijańskiego” . W ten sposób postępując, Akcja Katolicka będzie się stawać coraz bardziej czytelnym i widzialnym znakiem oraz zwierciadłem ukazującym wszystkim ludziom prawdziwą twarz Kościoła jako „tajemnicy, komunii i misji”.

Omawiając promocję laikatu w perspektywie nowych czasów, Jan Paweł II upatruje w tym „wielką nadzieję” dla Kościoła na nadchodzącą przyszłość: „Historyczne doświadczenie oraz pogłębienie doktrynalne Akcji Katolickiej przygotowały nowe zastępy członków, otworzyły nowe perspektywy, rozpaliły nowe płomienie. Hierarchia sprzyjała coraz bardziej działalności laikatu, a Pius XII wielokrotnie wzywał do swoistej »mobilizacji apostolskiej«” .

W słowie zamykającym wielki cykl katechez o ludziach świeckich Jan Paweł II ukazuje taką wizję ich roli w Kościele: „Świeccy chrześcijanie coraz czynniej uczestniczą w misyjnym wysiłku Kościoła. Na ich ofiarnym udziale opierają się w znacznej mierze perspektywy głoszenia Ewangelii w dzisiejszym świecie. W świeckich objawia się w całym swym blasku oblicze Ludu Bożego wędrującego po drogach zbawienia, który stara się ukazywać braciom światło Ewangelii i sprawiać, by Chrystus żył w ich umysłach i sercach. Jesteśmy pewni, że Duch Święty, który zainspirował duchowość i posłannictwo świeckich w dzisiejszym Kościele, nadal będzie działał dla większego dobra Kościoła w przyszłości i po wszystkie czasy” .

Bibliografia

Dzieła Jana Pawła II

• Laborem exercens 12-14
• Laborem exercens. Powołany do pracy. Komentarz, red. ks. J. Krucina, Wrocław 1983
• Laborem exercens. Tekst i komentarze, red. J. Gałkowski, Lublin 1986

Publikacje innych autorów

• F.J. Mazurek, Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od Papieża Leona XIII do Papieża Jana Pawła II), Lublin 1991
• Praca nad pracą. Kongres Pracy we Wrocławiu, zbiór referatów, Wrocław 1996
• Pracownik – właścicielem, red. Katechezy o Kościele. Ludwiniak, Lublin–Paryż 1989
• J. Wratny, Prawo partycypacji pracowników w encyklice „Laborem exercens”, „Chrześcijanin w Świecie” 1985, 8
• Tenże, Partycypacja pracownicza. Studium zagadnienia w warunkach transformacji gospodarczej, Warszawa 2002

Wybrane wypowiedzi Jana Pawła II o Akcji Katolickiej

«Patrzenie w przyszłość z odwagą» to postawa, która nie jest owocem wyboru, lecz rodzi ją i konkretyzuje pamięć o bezcennym darze, jakim jest Akcja Katolicka od początku swego istnienia. Powstała z «opatrznościowego natchnienia», zgodnie ze słowami mojego poprzednika, świętej pamięci papieża Piusa XI, była jednoczącą, konstruktywną i dynamiczną siłą współczesnego procesu «umacniania roli ludzi świeckich», potwierdzonego na Soborze Watykańskim II. Dzięki temu pokolenia wiernych dojrzewały w swym powołaniu na drodze chrześcijańskiej formacji, która pomagała im uświadomić sobie w pełni osobistą odpowiedzialność za budowanie Kościoła i działać z apostolskim zapałem we wszystkich środowiskach życia.

— Jesteście cennym darem dla Kościoła

Wśród różnych form apostolstwa świeckich, które pozostają w szczególnej relacji do hierarchii, Ojcowie synodalni wyszczególnili przede wszystkim ruchy i stowarzyszenia Akcji Katolickiej, w której „świeccy drogą wolnego wyboru zrzeszają się w formie organicznej i trwałej struktury, aby pod działaniem Ducha Świętego, w łączności z biskupem i z kapłanami, służyć wiernie i aktywnie, zgodnie ze specyfiką własnego powołania i przy użyciu stosownych metod, rozwojowi całej chrześcijańskiej wspólnoty, realizacji duszpasterskich przedsięwzięć i ożywianiu duchem Ewangelii wszystkich dziedzin życia”.

— Christifideles Laici, 29

Wyrażając moje ogromne uznanie dla życia i działania różnych apostolskich stowarzyszeń i organizacji, a szczególnie Akcji Katolickiej — równocześnie pragnę wraz z Ojcami synodalnymi podkreślić istotny wkład, jaki w komunii z innymi środowiskami kościelnymi, a nigdy w izolacji, mogą wnieść nowe ruchy i nowe wspólnoty kościelne. Te ostatnie bowiem «pomagają chrześcijanom żyć bardziej radykalnie według Ewangelii; są kolebką różnorodnych powołań i rodzą nowe formy konsekracji; rozwijają przede wszystkim powołanie osób świeckich i pozwalają mu wyrażać się w różnych środowiskach życia; sprzyjają świętości ludu; mogą nieść Dobrą Nowinę i napomnienie tym, którzy w inny sposób nie spotkaliby się z Kościołem. Często wspierają wysiłki ekumeniczne i otwierają drogi dialogu międzyreligijnego; stanowią środek zaradczy na rozprzestrzenianie się sekt; są ogromną pomocą w szerzeniu w Kościele ożywienia i radości».

— Ecclesia in Europa, 13

Linki zewnętrzne

• Hasło "Akcja Katolicka" w Zintegrowanej Bazie Tekstów Papieskich